Վայ հայերին, եթե նրանք երբևիցե
ներքաշվեն եվրոպական քաղաքականության մեջ,
շատ ավելի լավ կլինի նրանց համար, եթե Հայաստանի անունը
երբևիցե չհիշատակվի եվրոպական որևէ դիվանագետի կողմից:
Ֆ. Նանսեն

  Հայաստանի նորընտիր վարչապետը մեկ ամսում երկու անգամ, պաշտոնական այցով եղավ Մոսկվայում իր գործընկերոջ հետ հանդիպելու, Ն. Փաշինյանը նշեց, որ “Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերությունները իրականում զարգանում են շատ լավ և շատ դինամիկ՝ ի հեճուկս այն վերլուծությունների, որոնք Հայաստանում հայտնի քաղաքական փոփոխությունների ժամանակ եղել են ռուսական, հայկական և միջազգային մամուլում: Այժմ կարող եմ վստահորեն ասել, որ մեր հարաբերությունները եղել են հատուկ, կա հատուկ և կլինի հատուկ: Դրանում չեմ կասկածում և հույս ունեմ ու վստահ եմ, որ մեր հարաբերությունները կլինեն առավել արդյունավետ և՜ տնտեսության և այլ ոլորտներում”:
Ն. Փաշինյանի մոսկովյան հանդիպումը Հայաստանի քաղաքական դաշտում որոշ ընկերներին մտահոգություն պատճառեց: Եվրամիության դեսպան՝ պարոն Պյոտր Սվիտալսկին իր մտահոգությամբ բարձրաձայնեց թե “Փաշինյանը մեկ ամսում երկու անգամ եղավ Մոսկվայում”: Զարմանալի է եվրոդեսպանի տրամաբանությունը, իսկ որտեղ պետք է լինի, Հայաստանի արտաքին քաղաքական վեկտորը թեքված է դեպի հյուսիս և Հայաստանի բոլոր քաղաքական, տնտեսական և միջազգային դիվանագիտաական հարցերը լուծվում են Մոսկվայում: Նա պետք է հաճախակի այցելի Մոսկվա, ձեռի հետ մեկ-մեկ էլ հանդիպի Բրյուսել:
  Հարգարժան դեսպան, մարդկային աշխարհը կառուցված է բազմաթիվ սերունդների միջև եղած կապի, միասնության ու հարատևման շնորհիվ: Առանց նախնիների պատմությունը շարունակելու, մարդիկ դատապարտված են մոլորության: Մեզ հայտնի է, Դուք՝ ԱՄՆ-ի և մի քանի եվրոպական պետությունների հայաստանյան դեսպաններդ, միջամտում եք մեր պետական ներքին գործերին, հրավիրում եք գերմանական փորձագետներ, որոնք վերահսկողություններ են իրականացնում, հանդիպում եք կուսակցությունների հետ, Վենետիկի հանձնաժողովի որոշումների կատարումն եք պարտադրում: Արևմուտքի կենցաղավարական այդ “աղբը” տեղափոխում եք Հայաստան, համասեռամոլների, միասեականների ամուսնություն, Յուվենալ արդարություն, Կոնչիտաբուծարաններ, պահանջում եք, որ այն մտնի հայկական կենցաղ և հայի հոգեբանության մեջ: Տգեղ է, որ Ձեր հիմնական դիվանագիտաական գործունեությունը թողած՝ զբաղվում եք ուրիշ խնդիրներով: Մեզ հայտնի է Ձեր հեռուն տանող ծրագրերը: Արևմտյան դիվանագետների և քաղաքական գործիչների յուրաքանչյուր խոսքի տողատակում ես տեսնում եմ անգլերեն լեզվի “humbug” բառը, որը նշանակում է սուտը ճարպկորեն քողարկված ճշմարտությամբ, այն եվրոպական դիվանագիտության գլխավոր սկզբունքն է, որտեղ կեղծիքն ու խաբեբայությունը միահյուսված են վարպետորեն: Որքան ճշմարիտ էր աշխարհի ամենամարդասե, հումանիստ եվրոպայի Ֆ. Նանսենը “Շատ ավելի լավ կլինի, եթե Հայաստանի անունը չշոշափվի եվրոպական որևէ դիվանագետի կողմից”: Ինչպիսի վարպետությամբ արևմուտքին ծառայող հայ գործիչներին ընդգրկեցիք նոր անկախացած Հայաստանի քայքայման գործին: Աճպարարի վարպետությամբ հիմաացրիք Հայսաստանի աաջին նախագահին և նրա արհեստավարժ տղերքին, որոնք էլ ազգային արժեքների մասնավորեցման քողի տակ երկրում օրինականացված թալանի հիմքը դրեցին: Կործանեցին Անդրկովկասում ամենահզոր հայկական ազգային Ավիացիան վաճառելու 96 մարդատար ինքնաթիռներ:
Հարգարժան դեսպան, Ձեր հիշողությունը թարմացնելու նպատակով առաջարկում եմ միասին մի էքսկուրսիա կատարենք 20-րդ դարի սկզբից, դեն նետեք մշուշաքողը, բացենք ճշմարտության վարագույրը, բացահայտենք իրական պատկերները նաև դերակատարների բացասական նկարագիրըև զուգահեներ տանենք մեր օրերում Ձեր դիվանագիտական միասիան կատարելիս: 1915թ. Թուրքիան ըստ վիլայեթների կազմակերպեցին հայոց Եղեռնը: 1914թ. ԱՄՆ-ի դեսպան “Մանչեսթոն” Թուրքիայից պարբերաբար իր երկրի պետական ղեկավարությունը ներկայացնում էր զեկուցագրեր հայկական ջարդերի մասին, բայց ոչ ամերիկյան Կոնգրեսը, ոչ էլ պրեզիդենտ Բ. Վիլսոնը չփորձեցին կանխել, նույնիսկ չհաստատեցին հայկական մանդատը: Հայ բանաստեղծ Հ. Թումանյանը իր նամակում նշում է “ինձ համար Անգլիան, Ֆրանսիան այնքան դաժան չգտնվեցին, ինչպես Գերմանիան, քրիստոնեություն, քաղաքակրթություն, մարդասիրություն, դրանք լոկ հնչյուններ են Եվրոպայի աչքում, պետք է երես դարձնեն այդ ավազակներից և մոտենակ ռուսներին”:
  1918թ. հուլիսին անգլիացիները մտան Հայաստան, նրանց հետաքրքրում էր Ալավերդու պղինձը և բաքվի նավթը: հայաստանից անջատեցին Ղարաբաղը և քուրդ հասանովին նշանակեցին Լեռնային Ղարաբաղի Գեներալ Գուբերնատոր: Նրան միացրին Շուշին և Նախիջևանը, Զանգեզուրը, Ղարալագյազը՝ թողնելով իրեն տիրապետության տակ և պահանջեցին հայկական զորքերը տեղափոխել Արարրատյան դաշտ: Քաջազնունու և Ռոկերի հանդիպումից պարզվեց, որ անգլիացիները ցանկանում են գաղութային ռեժիմ տարածել Հայաստանում: Անգլիացիների հեռանալուց հետո 1919թ. Հայաստան մտան ամերիկացիները, պ. Վիլսոնի հրապարակած “14” կետերում, ինչպես նաև խաղաղության ծրագրերում Հայաստանի մասին ոչինչ չկար: Գեներալ Հարբուրգին նշանակեց Հայաստանում Անտանտի վերահսկողության ներկայացուցիչ, որը պետք է աշխատի, ամերիկյան դիվանագիտական միսիան Հայաստանում և ներկայացնի Ամերիկային հետաքրքրություն ներկայացնող տնտեսական և քաղաքական հարցեր:
   Գեներալ Հարբուրգի և Մուստաֆա Քեմալի հանդիպումից պարզվեց, որ ամրիկացիները շահագրռված չեն այս տարածքում Հայաստան ինքնուրույն պետություն ունենալև Հայաստանում գերագույն կոմիսար նշանակվեց գնդապետ Հասկերը, որը 4 ամիս հետո պարտադրեց Հայաստանին Ղարաբաղը ժամանակավոր հանձնել Ադրբեջանին: Մեկ դար հետ գնանք և վերհիշենք, թե ինչպես Գերմանիայի կայսր Վիլհելմ II Թալիաթ Փաշային պարգևատրեց սև արծիվ շքանշանով, իսկ Վարչապետ Բեթման Հոլվերգը Ռայխստագում իր արտասանած ճառում շնորհավորեց, ասելով, որ գերմանացիները իրենց կողքին ունեն վերածնված սքանչելի Թուրքիա, իսկ Թուրքիայում Գերմանիայի դեսպան Վանգենհայմը իրենց դեսպանատանը 1914թ. ամռանը հայ պաշտոնիային կոպտորեն ասում է "Մենք՝ գերմանացիներս, ատում ենք հայերին, պատճառաբանելով, որ հայերը ռուսասեր են, որ իրենց հայկական բարձրավանդակում ծառայում են ռուսների առաջխաղացմանը, որի միջոցով հայերը ձգտում են ինքնուրույն պետություն ունենալ": Դեսպանը եզրակացնում է, որ Հայաստանը ցրվում է Գերմանիայի տնտեսական և քաղաքական ծավալման ճանապարհին, դրա համար հայը պետք է անհետանա և մեջտեղից վերանա: Հարգելի եվրոդեսպան պարոն Պյոտր Ստալիսկին, բայց խղճուկ դեսպանը չէր էլ մտածել, որ 50 տարի հետո հայկական ազգային Թամանյան դիվիզիան հաղթանակով կմտներ Բեռլին Ռաստագի կամարների առջև կպարեր իր ազգային ավանդական քոչարին:
Միջազգային իրավունքի նորմերի բացահայտ խախտումով ստորագրվեցին 1918թ. հունիսի 4-ի Բաթումի և 1920թ. դեկտեմբերի 2-ի Ալեքսանդրապոլի հայ-թուրքական պայմանագրերը, մի դեպքում՝ 9,5 հ. քկմ մյուս դեպքում՝ 12 հ. քկմ տարածք: Այս բոլորի կնքահայրը Եվրոպան է:
  Հետխորհրդային տարիներին հետևողական աշխատանքի արդյունքում Դուք կարողացաք Հայաստանում գունավոր հեղափոխություն անել, դա ընդամենը դժբախտ պատահականություն էր երջանիկ ելքով, ոչնչացվեց այն շղթան, որը ամուր պահում է պետության ղեկավարի աթոռը զբաղեցնող ընչաքաղցների շարունակական պահող պետությունը ղեկավարելու միջնադարյան մուսուլմանական աշխատաոճը: Ի հակադրություն Ձեր ծրագրերի, հայերը ապացուցեցին աշխարհին, որ անգամ արևմուտքի պահանջով կարող ենք անել ցանկացած գույնի հեղափոխություն, և մեր երկիր չմխրճել քաոսի և ավերածությունների հորձանոտը և չենք հանդուրժելու Հայաստանում տարբեր տեսակի մայդաններ ձևավորել, և մեր հողի վրա Յացենուկներ, Դմիտրի Յարոշներ,Սաշկո Բելիներ չեն աճելու, ինչպես բարեկամ Ուկրաինայում ձեր կողմից հետխորհրդային պետությունների համար մշակած սինդրոմըմեզ համար չի: Մենք կարող ենք երազել, խորհել, գիտական միտքը արարել, երկնքում աստղեր որոնել, հողի մշակին հավատալ, նրա զավակին ճանաչել, բարիք արտադրողին մեծարել, օտարի կարծիքը լսել, մեր ազգին բնորոշօրինակելի երկիր կառուցել, անհրաժեշտության դեպքում վերափոխումներ կատարել, շինարարի մուրճի ձայնը լսել: Ունակ ենք նաև թշնամու սիրտը մխրճվել, թալանչի, դավաճան սեփական որդուն տրորել, մոլորված զավակի համար ճիշտ ուղի բացել:
  Հարգարժան Պ. Սվիտալսկի, ուզում եմ հարցադրե դիվանագիտական Ձեր աշխատանքը սկսվում է և ավարտվում Գեյերի, այլանդակ Կոնչիտաների, մանկապիղծների, համասեռամոլների իրավունքների պաշտպանությամբ, դրա համար եք եկել Հայաստան, Դուք ուրիշ խնդիրներ չունե՞ք: Ինչու է Եվրոպան մարդու ավանդական հոգևիվաճակը բզկտում, ընանիքը ոչնչացնելու կուրս է վերցրել և իր հետ աշխարհը տանում է կործանման, այն ինչ դարերով համարվել է պոռնկություն, այսօր այն փորձում եք քողարկել փոքրամասնությունների օրենքների պաշտպանություն խցկել հայ ընտանիք, անկողին ու դպրոց, հայոց ընտանիքներում ծնողները մեռնում են իրենց բնակարաններում և ոչ թե ծերանոցներում, ինչպես ընդունված է եվրոպայում: Հարգելի դեսպան, Դուք մտահոգվեք այն բացահայտ ողբերգությամբ, որ եվրոպան իր ծերացած ազգաբնակչությամբ, ծնելիության անկմամբ, պետական պարտքը ուսերին՝ բաց աչքերով գնում է կործանման: Ինչու Շվեյցարիան և ևս 9 եվրոպական պետություններ Եվրամիության անդամ չեն, ինչու է Անգիան փորձում դուրս գալ եվրամիությունից: Ժամանակը պատում է դիմակները, բայց չի ոչնչացնում, մի փորձեք մեր գալիք սերունդներից խլել հայրենիքի, իրական ազգային արժեքների հարազատ պատմական անցյալի, կյանքի պատմության ճշմարիտ ընկալման իրավունքը:

Գեղամ Գալստյան
Հայ կոմունիստ