Այսօր ԱՄՆ-ի դեսպանատունը Իրաքում աշխարհի ամենամեծ դեսպանատունն է: Ըստ Ամերիկյան լրատվամիջոցների մինչև 2012 թվականը Ամերիկայի դեսպանատանը, Բաղդադում աշխատում էին երկու հազար դիվանագետներ ու 14 հազար պայմանագրային աշխատողներ: Ամերիկայի երկրորդ ամենամեծ դեսպանատունը արտերկրում գտնվում է Հայաստանում, որը բացվել է 2005 թվականին, ոչ ոք չեր կասկածում, որ դա ոչ թէ քաղաքական ներկայացուցչություն է այլ մի ռազմական ու լրտեսական կենտրոն: 

Յուրաքանչյուր երկրի դեսպանատուն ուրիշ երկրներում աշխատում է ըստ երկկողմանի կամ բազմակողմանի համաձայնության հիման վրա: Դրա համար հիմք է ծառայում 1961 թվականի Ժնևի միջազգային դիվանագիտական պայմանագիրը: Այդ պայմանագիրը ճշտում է դիվանագետների քանակը: Չնայած այդ քանակը կախված է նաև երկու երկրների հարաբերությունների մակարդակից ու ծավալից: Դեսպանատան տարածքը նաև կախված է դիվանագետների քանակից:
Մի գուցե ենթադրվում էր, որ Ամերիկայի դեսպանատունը Լոնդոնում, Փարիզում, Բեռլինում, Մոսկվայում և ուրիշ երկրների մայրաքաղներում, որոնք Ամերիկայի արտաքին քաղաքականությունում հատուկ կարևորություն ունեն, պետք է ամենամեծ դեսպանատները լինեին: 20-րդ դարում այդպես էր, սակայն հետագայում այդ կարգավիճակը փոխվում է: Դեսպանատան համալիրը հիշեցնում է մի ամրոց, որը կարող է ինքնուրույն գոյատևել և պաշտպանված է ցանկացած հրաձգումից, ռումբերից ու հրթիռներից: Նրա պատերը երկու անգամ ավելի հաստ են նորմալից ու հատուկ նշանակությամբ են սարքվել: Ըստ Ամերիկյան լրատվամիջոցների, մինչև 2012 թվականը Ամերիկայի դեսպանատանը Բաղդադում աշխատում էին երկու հազար դիվանագետ ու 14 հազար պայմանագրային աշխատողներ, սակայն հետագայում դրանց քանակը քչանում է, բայց դեռ համարվում է աշխարհի ամենամեծ դեսպանատունը:
Ամերիկայի երկրորդ ամենամեծ դեսպանատունը արտասահմանում գտնվում է Հայաստանում: Հայաստանը մոտ 3 միլիոն բնակչություն և 29743 կիլոմետր տարածություն ունի, բնակչության տեսակետից է 136-րդ և տարածության տեսակետից 138-րդ տեղն է գրավում աշխարհում: Ըստ Հայաստանի լրատվամիջոցների, մոտ 2000 հոգի ամերիկացի դիվանագետ են աշխատում Հայաստանում, իսկ ըստ ուրիշ աղբյուրների 2500 հոգի: Այսինքն յուրաքանչյուր 1200 հայաստանցու դիմաց մեկ ամերիկացի դիվանագետ գոյություն ունի Հայաստանում: Համեմատելու համար պետք է նշենք, որ Ռուսաստանում ամերիկացի դիվանագետների քանակը 455 են ու ռուս դիվանագետների քանակը Հայաստանում 60 հոգի: Ամերիկայի դեսպանատունը Հայաստանում կառուցվել է Երևանյան լճին կից, մոտ 9 հազար հեկտար տարածության վրա: Ամերիկան այդ տարածքը գնել է Հայաստանի պետությունից 5 միլիոն դոլարով:
Ամերիկայի դեսպանատան բացումը Հայստանում կատարվել է 2005 թվականին, 14000 քառակուսի մետրի վրա և ունի 5 շենք: Շենքերի պատերի հաստությունը 50 սմ. է, որը սարքվել է ամուր բետոնից: Այդ շենքերը ունեն իրենց առանձին էներգիայի և ջրի աղբյուրները: Շենքերից մեկը հատկացված է Ամերիկայի ծովային ուժերին: 6 հոգով կատարվեց դեսպանատան բացման արարողությունը, իսկ 2013 թվականին դրա աշխատողների թիվը հասավ 800 հոգու և հետագայում ավելացավ այդ թիվը: Ժամանակին ամերիկյան մի լրագրող այսպես գրեց «Երևանում բացվեց Ամերիկայի ծովային ռազմական մի բազա»: Վաշինգտոնը ի՞նչ կարիք ուներ նման մի դեսպանատան համալիր կառուցել մի հանրապետությունում, որ ոչ ծովային ճանապարհ ունի, ոչ հարուստ հանքեր ունի և ոչ էլ կապիտալ ներդումային մեծ ծրագրեր:
Վերոհիշյալ հարցի ամենալավ պատասխանն է տալիս Ամերիկայի նախկին նախագահ Տրումենի ազգային քաղաքականության կենտրոնի գործակից և մասնագետ Դանիել Գայնորը: Նա այսպես է բացատրում այս հարցը. «Ամերիկա-Հայաստան հարաբերություններ՝ Միջին արևելքում Ամերիկան իր թշնամիների դեմ պայքարելու համար ունի գաղտնի զենքեր»: Կարգավիճակը ամենալավ բացատրությունն է այդ հարցի կապակցությամբ՝ Հայաստանը առանց ծովային ճանապարհ ունենալով, մի հանրապետություն երեք միլիոն բնակչությամբ անպայման աշխարհի ամենակոնֆլիկտավոր շրջաններից մեկում է գտնվում: Հայաստանը համընդհանուր սահման ունի Թուրքիայի, Ադրբեջանի, Վրաստանի և Իրանի հետ: Հայաստանը որպես նախկին Սովետական Միության հանրապետություններից մեկը, առևտրի և ռազմական պաշտանվածության տեսակետից հենված է Ռուսաստանի վրա: Ամերիկան ունի իր բնորոշ մոտեցումները այդ հինգ երկրների նկատմամբ և հատուկ ուղի է հետևում նրանց հանդեպ և Հայաստանին համարում է որպես մի կարող լծակ՝ Ամերիկայի նպատակները այդ շրջանում առաջ տանելու համար»:
«Գաղտնի զենքեր», որին անդրադառնում է Դանիել Գայնորը, նպատակը նույն հայտնի ծրագիրն է՝ «Ամերիկայի նոր դեսպանատունը Հայաստանում»: Հենց դեսպանատան բացման ժամանակ ոչ ոք չեր կասկածում, որ սա քաղաքական ու դիվանագիտական մի դեսպանատուն չէ, այլ լրտեսական-ռազմական մի կենտրոն:
Հայաստանում տարածված է այն միտքը և կարծիքը, որ տեղական մի շարք ոչ պետական կազմակերպություններ օգնում են Ամերիկայի լրտեսության ցանցի տարածմանը երկրում: Փոքրիկ մի հանրապետությունում Հայաստանի, նման «Ոչ Պետական Կազմակերպությունների» (NGO)-ի քանակը շատ է: Ըստ Հայաստանի վիճակագրական կազմակերպության տվյալների՝ դրանց քանակը 200-ից ավել է: Ամերիկան տարեկան 250 միլիոն դոլար է հատկացնում այդ կազմակերպություններին: Հայաստանի այդ կազմակերպությունների աշխատանքները համադրվում և կազմակերպվում են Միջազգային զարգացման Ամերիկյան գործակալության՝ Աժանս, «Դեմոկրատիայի համար ազգային կենտրոնի» և «Սորոսի» հիմնադրամի միջոցով: Բացի դա, այդ հսկա դեսպանատան միջոցով կատարվում են ռադիոյի լրտեսություն սահմանակից երկրներից՝ Թուրքիա, Իրան, Վրաստան, Ադրբեջան, Ռուսաստան և այլը:
Մի մասնագետ Հայաստանում ԱՄՆ-ի դեսպանատան մասին այսպիսի մի կարծիք է հայտնում «Իրականում Ամերիկան Հայաստանում ոչ թէ մի ավանդական դեսպանատուն, այլ մի լրտեսական կենտրոն է ստեղծել, որը հետապնդում է իր յուրահատուկ նպատակները: Այդտեղ հավաքագրում են Ամերիկային հետաքրքրող ինֆորմացիաները, դասակարգվում, խմբագրվում և ուղարկվում են ԱՄՆ-ի ինֆորմացիայի բազային և այլուր: Հայաստանում հատուկ գաղտնի նյութեր չկան Ամերիկացիների համար, ուստի այդ լրտեսական կենտրոնը դիվանագիտական ծածկույթով ամբողջ տարածաշրաջանն է թիրախ դարձնում:
Հարկավոր է նշել, որ Իրաքն ու Հայաստանը բացառիկ երևույթներ չեն Ամերիկայի «Նոր սերունդ դեսպանատների» ուղղությամբ: 2012 թվականին Ամերիկան Ուկրայնիայում նոր մի դեսպանատուն է կառուցել և բացումը կատարել: Այդ դեսպանատան տարածքը 4.5 հեկտար է, շենքների օգտավետ տարածքը 15000 քառակուսի մետր, նախատեսել էին 700 հոգի աշխատողի համար: Այսօր դա համարվում է քաղաքական ամենամեծ ներկայացուցչությունը Կիևում: Մյուս օրինակը Ամերիկայի դեսպանատունն է Մագեդոնիայում, որը ավելի փոքր երկիր է քան Հայաստանը, այդտեղ Ամերիկայի դեսպանատունը կառուցվել է 6 հեկտար քառակուսի մետր տարածքում և օգտավետ շենքային տարածքը 18000 քառակուսի մետր է: Մենք կարող ենք միայն կանխագուշակել, թէ Ամերիկացիները ինչ բնույթի աշխատանքներ են տանում այդ դեսպանատներում:

Վալենտին Կատասանոֆ,
Թարգմանեց՝ Ռուբիկ Սարդարյանը
Աղբյուր՝ www.fondsk.ru