Մտահոգված հայ բնակչության ճակատագրով, Շահումյանը նշում էր, որ բեկական հակահեղափոխությունը զենքը ցած չի դնի, քանի որ ստանում է Ժորդանիայի, Գեգեչկորիի, Չխենկելիի պաշտպանությունը եւ զայրույթ հայտնում այն բանի համար, որ վերջիններիս «հանցավոր խաղը բողոքի ու պայքարի չի հանդիպում անգամ «Դաշնակցություն» կուսակցության կողմից, որի ներկայացուցիչներն Անդրկովկասյան կո- միսարիատում նիստեր են ունենում։ Չէ՞ որ այդ հակահեղափոխական վրացական-մահմեդական ազնվականական բլոկին զոհ է գնալու ապս- տամբ մահմեդական գյուղացիության հետ միասին նախ եւ առաջ հայ գյուղացիությունը» (Ստ. Շահումյան, նույն տեղը, հ. չորրորդ, էջ 117): 1918 թ. փետրվարի 6-ին Շահումյանը Սովետական Ռուսաստանի Ժողկոմսովետի անունից վճռական բողոք է հայտնում կատարված հան- ցագործության դեմ եւ նկատի ունենալով, որ ռուս զինվորներից խլված զենքով զինվում են մահմեդական բանդաները, զինվորներին կոչ էր անում «ոչ մի դեպքում զենքը չհանձնել բռանացողներին» (Ստ. Շա- հումյան, նույն տեղը, հ. չորրորդ, էջ 132-133): Շահումյանի զայրույթը, իհարկե, տեղին էր։ Բայց ամբողջ ցավն էլ նրանումն էր, որ կոմիսարիատում նիստերի նստած դաշնակցության ներկայացուցիչները շատ լավ գիտակցում էին, որ, ի վերջո, ռուսական զորքից խլված զենքը մուսավաթականներն օգտագործելու էին հայ ժո- ղովրդի դեմ, սակայն հայեցողական վերաբերմունքից այն կողմ չանցան: Ահա մեկ-երկու վկայություն։ Ս. Վրացյան. «...Զինաթափում չէր այդ (նկատի ունի Շամխորը-Վ.Պ.), այլ զինվորների թալան։ Դժբախտ ու տանջուած, իրենց տան կարօտը քաշող մարդկանցից խլում էին ամեն ինչ, անգամ կօշիկները։ Եւ հենց տեղն ու տեղը ծախում էին։ Աւազա- կախմբերը ծախում էին զենքերը։ Ինչ որ գարշելի բան էր տեղի ունե- նում»: Ավետիս Ահարոնյան. «Մենք՝ հայերս թաթարներու կողմէ ռուսներու դէմ գործուած այս արարքները եւ բռնութիւնները կը նկատենք իբրեւ հա- յու դէմ ուղղված։ Որովհետեւ մեր շահերը նոյնն են, հաւասարապէս շա- հագրգռուած ենք ճակատի պաշտպանութեամբ եւ թաթարները որքան ջանան մեզ հաւաստել, թէ այս շարժումը միմիայն ռուսներու դէմ ուղղ- ված է, գիտենք որ անգամ մը անոնց հետ հաշիւը կարգադրեն՝ հայերը բնաջնջելու պիտի սկսին» («Արեւ», 5 հունիսի, 1969): Ինչ որ ասվում է, իհարկե, ճշմարտություն է, բայց ինչո՞ւ նրանք բարձրաձայն չէին բողոքում, ինչո՞ւ չէին պահանջում պատժել մեղավոր- ներին: Դրա փոխարեն նրանք շարունակում էին համագործակցել Անդրկով- կասի կառավարիչների հետ։ Մի՞թե մեղավոր էին միայն մենշեւիկներն ու մուսավաթականները։ Ո՞վ էր բռնել այդ հայ գործիչների ձեռքը: Ինչո՞ւ նրանք չընդունեցին Ստ. Շահումյանի առաջարկությունն ուժերը համախմբելու եւ հայ ժողովրդի պապենական հողերը փրկելու մասին։ Եզրակացությունը թողնելով ընթերցողին, բերենք մի այլ վկայություն, որը վերաբերում է Անդրանիկին: 1918 թ. մարտի վերջին, երբ արդեն հայտնի էր դարձել Բրեստ-Լի- տովսկի պայմանագրի ընդունումը, Անդրանիկին, որը գտնվում էր Ալե սանդրապոլում եւ զբաղված էր իր բանակի կազմավորմամբ, Ա. Խատիս յանը հրավիրում է ժողովի։ Այդ ժողովն ընդունել է հետեւյալ որոշումը. «Պարսկաստանէն Ռու սաստան անցնող ճակատի ռուս զինուորները Տեվելուեն (Դավալու- Վ. Պ.) անցնելով Ալեքսանդրապոլ կուգային իրենց զենքերով միասին տուն երթալու: Այս ժողովը որոշեց, որ Ալեքսանդրապոլէն Անի քաղաք զիգզակ դարձուած երկաթուղագծին երկաթները վերցնեն եւ կարմիր ճրագներ կախեն վայրաշարժը առաջ չգնալու եւ զինաթափ ընեն զա- նոնց, պատրուակելով, թէ երկրին հանգիստը եւ անդորրութիւնը կը խան- գարեն իրենց ճամբորդության միջոցին: Հակառակ պարագային եթէ ռուս զինւորը զինաթափ չըլլայ, զենքի ուժով, բռին զինաթափ ընեն զանոնց»: Ա. Խատիսյանը խնդրում է, որ Անդրանիկն իր կարծիքը հայտնի ռուս զրնվորներին զինաթափելու մասին։ Զորավարը պատասխանում է զայրույթով. «Այս ի՞նչ ծիծաղելի եւ աղէտաբէր որոշում է, որ կատա- րեցիք դուք առանց անդրադառնալու վաղուան առաջ եկած արդյունքին։ Հայաստանի հողի վրայ ռուս տուն դարձող եւ մեր բարեկամութեան վստահող զինւորը նեղել իր ձեռքը գտնուած զէնքի համար, եւ հակառակ պարագային գինու զօրությամբ զինաթափ ընել զանոնք հայ եւ ռուս ժողովուրդներուն մէջ ահաւոր եւ անկամրջելի խրամատ մը բանալ ըսել է Չէ, ասիկա ինձի համար անհանդուրժելի եւ անտանելի է»: «Դուք ո՞վ էք,- այնուհետեւ զայրացած հարցնում է Անդրանիկը,- կամ ինչո՞ւ համար ռուս զինուորին զինաթափ ընէք պատրուակներ ստեղ- ծելով։ Հոն է մեր դարաւոր թշնամին, զայն զինաթափ ընենք...Ռուսիա մեզի հսկայ ռազմամթերք, հարստութիւն, ուտելիք եւ հագնելիք թողուց, մենք պէտք չունինք անոնց քանի մը հատ հրացաններուն, մենք անոնց բարեկամութեան պէտք ունինք... (ընդգծումն իմն է- ոգիին եւ ազգային առաքինութիւններուն հակառակ արտահայտութիւն Վ. Պ.): Այսպիսի քայլ մը մեր ցեղին, մեր անունին, մեր ասպետական մը պիտի ըլլա։ Ինչո՞ւ զիս կանչեցիք հոս, ես չեմ ուզեր պատասխանա- մացնելով...Մեր միակ բարեկամը Ռուսիան է եւ դուք ձեր աղէտաբեր տուութեան բաժին վերցնել անմեղ արիւններու մէջ, երկու ցեղեր թշնա- ձեռնարկով զանոնք ալ կուզեք հեռացնել մեզմէ» (ընդգծումն իմն է- Վ. Պ.)։ (Զօր Անդրանիկի Կովկասեան ճակատի պատմական օրա- գրութիւն, էջ 186-188): Նկատեմ, որ այժմ էլ, մեր օրերում, Ժողովրդական հերոսի զգուշացումն ուղղված է Հայաստանում արեւմտյան կողմնորոշում ունեցող ու- ժերին, որոնք, անտեսելով պատմության դասերն ու պատմական փորձը, հանդես են գալիս Ռուսաստանի հետ Հայաստանի դաշինքի դեմ։ Տեղին եմ համարում արեւմտյան կողմնորոշում ունեցող այդ ուժերին հիշեցնել Հովհաննես Թումանյանի հետեւյալ միտքը, որը նա արտահայ- տել է 1913 թվականին. «Հաստատ կարելի է ասել` բոլոր հայերը գիտեն ու համոզված են, որ Գերմանիան ու Ավստրիան ավելի քան անտարբեր են եղած դեպի հայկական հարցը։ Բայց մեր մեջ հավատ կա արմատա- ցած, թե Անգլիան ու Ֆրանսիան եղել են հայկական հարցի բարեկամ- ներ»: «Ինձ թվում է,-շարունակել է Թումանյանը,- մեզ այս քաղցր մոլորութ- յան մեջ են գցել Գլադստոնի, Դիլլոնի, Բերարի, Պրեսանսեի նման լավ մարդկանց ճառերը ի պաշտպանություն հայ ժողովրդի, ընդդեմ Թուր- քիայի վատթար կառավարության: Իսկ իրենց պետությունները, որ միշտ եղել են Ռուսաստանի զորացման դեմ Արեւելքում, դրա հետ միասին միշտ էլ դեմ են եղել հայկական հարցին»: Եվ ապա Թումանյանը զգուշացնում է. «Ով վեր է կացել Ռուսաստա- նի հաջողության դեմ, վեր է կացել հայկական հարցի հաջողության դեմ, եւ ով Ռուսաստանի դեմ պաշտպանել է Տաճկաստանին, նա մեղսակից է տաճկական գազանություններին ու հայկական սարսափներին»: Հանճարեղ մտածող ու փիլիսոփա գրողի մեկ դար առաջ, 1913 թ. գրած հետեւյալ խոսքերն այսօր էլ ունեն արդիական հնչեղություն. «...Եվրոպական մեծ պետություններն աշխատել են ամեն կերպ առնել Ռուսաստանի ծավալման ու զորացման առաջը։ Իրերի պատմական էս դասավորությունից ափաշկարա պարզ է, որ հայ ժողովուրդը պետք է լիներ ռուսի հետ եւ իր կյանքի, գույքի ու պատվի ապահովության հույ- սը պետք է կապեր Ռուսաստանի հաջողության հետ» (Հովհաննես Թու- մանյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, հատոր յոթերորդ, Երեւան, 1995, to 8-22): Շարունակելի․․․

 Ռուսաստանն ու Հնդկաստանը Սանկտ Պետերբուրգի գործարար համաժողովում կխոսեն առևտրի և բազմաբևեռ աշխարհի ստեղծման մասին։ Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարել է, որ հունիսի 5-8-ը Սանկտ Պետերբուրգի 27-րդ միջազգային տնտեսական համաժողովին զուգահեռ նախատեսվում է Հնդկաստանի և Ռուսաստանի միջև հատուկ առևտրային քննարկում անցկացնել։ Բացի արդյունաբերության նախարարներից, հասարակական և քաղաքական գործիչներից և ավելի քան 130 երկրների ներկայացուցիչներից, միջոցառմանը կմասնակցեն մի շարք կառավարությունների ղեկավարներ, փոխնախագահներ և վարչապետներ: Կանխատեսվում է, որ զգալի Եվրասիական գործընկերությունը՝ որպես աճի ներուժի և հեռանկարների նոր բևեռ, զգալի նշանակություն կունենա։

Այս անվան տակ հրատարակվել է մի գիրք Կուբայում նույն վերնագրով։ 1985 թվականին, Բրազիլիայում Դոմինիկեն համայնքի քահանա Ֆրեյ Բետոն (Frei Betto) և ազատագրական աստվածաբանության ներկայացուցիչներից մեկը 23 ժամ խոսակցություն են ունեցել կրոնի և այլ հարցերի շուրջ Ֆիդել Կաստրոյի հետ։  Այս քննարկումներում, չշեղվելով իրենց դավանած սկզբունքներից, համագործակցության և միասնության ուղիներ են փնտրում այն խնդիրների դեմ, որոնց բախվում են այսպես կոչված երրորդ աշխարհի երկրները, հատկապես Լատինական Ամերիկայի երկրները։ Այս գրքի նախաբանը գրել է 1985 թվականի Կուբայի մշակույթի նախարար Արմանդո Հարթը։ Կան ճշմարտություններ, որոնք թաքնված են խավարամիտ հազարամյակների ձեռքերով հյուսված կծիկի մեջ։ Ֆիդել Կաստրոն հեղափոխության առաջին տարիներին նշել է. Մենք ամուսնացել ենք ստի հետ և ստիպել են ապրել դրա հետ, այնպես որ, երբ մենք լսում ենք ճշմարտությունը, թվում է, թե աշխարհը քանդվում է։ Այս հարցազրույցում, որը Ֆիդելն ուներ Դոմինիկյան կարգի բրազիլացի քահանա Ֆրեյ Բետոյի հետ, վերացվում է ծանր շղարշը, որը գցված էր քրիստոնյաների և կոմունիստների միջև քաղաքական հարաբերությունների ամրապնդման հնարավորության վրա: Այն, ինչ կուբացի ընթերցողը կարող է կարդալ և ուսումնասիրել այս գրքի երկրորդ մասում, «արտասովոր» իրադարձություն է, և եթե մենք չենք ուզում կտրել լեզուն և հավատարիմ մնալ բառարանի ճշգրիտ սահմանմանը, կարող ենք ասել. զրույց, որը կհանդիպի «հազվադեպ, անսովոր և հրաշալի իրադարձության կամ բանի», այսինքն՝ հրաշքի: Խորը քրիստոնեական հավատքով կաթոլիկ ակտիվիստը և կոմունիստ առաջնորդը, որը հայտնի են սկզբունքների վերաբերյալ իրենց անսասան դիրքորոշմամբ, թեմաներ են գտնում լայն զրույցի համար և, ավելին, երբ փոխանակումն ավարտվում է, նրանք երկուսն էլ ավելի ինքնավստահ են զգում և ավելի պատրաստ են ավելի սերտացնել և խորացնել իրենց հարաբերությունները գործնական քաղաքական պայքարում։ Ավելին, երկուսն էլ փնտրել են իրենց փաստարկները քրիստոնեության և մարքսիզմի հիմնական աղբյուրներում, և դա կարող է ավելի մեծ հետաքրքրություն առաջացնել գիտնականների շրջանում: Այս երկուսից ոչ մեկը չի զիջել իր սկզբունքներին, և երկուսն էլ խորապես հասկանում են այնպիսի կարևոր հարցեր, ինչպիսիք են էթիկան, ժամանակակից տնտեսական և քաղաքական խնդիրները և քրիստոնյաներին և կոմունիստներին ավելի լավ աշխարհի համար պայքարում միավորելու անհրաժեշտությունը: Սակայն խոսքը միայն պայքարում մարտավարական միասնականության մասին չէ։ Հարցը քաղաքական ժամանակավոր միավորման մասին էլ չէ։ Իհարկե, սա ունի իր սահմանումը. Բայց այստեղ ստեղծված բարոյական կամ հոգևոր կապը մարդկանց միջև՝ լինի դա քրիստոնյա, թե կոմունիստ, ունի կայուն և ամուր ռազմավարական բնույթ՝ պաշտպանելու աղքատներին: Խնդիրը բարոյական, քաղաքական և սոցիալական ամուր հիմքերով առաջարկի մասին է։ Սա ինքնին կրիտիկական իրադարձություն է մարդկային մտքի պատմության մեջ։ Այս տողերում ի հայտ եկած բարոյահոգևոր կետը ներառում է այն բոլոր մարդկային ապրումները, որոնք համախմբում են ազատամարտիկներին և ճնշվածների ու շահագործվողների պաշտպաններին։ Ինչու՞ կարող է տեղի ունենալ այս հրաշքը: Այս հարցը պետք է բարձրացնեն տարբեր երկրների սոցիալական տեսաբանները, փիլիսոփաները, աստվածաբանները և մտավորականների մի ստվար զանգված։ Ավելին, քրիստոնյաները, անշուշտ, իրենց համոզմունքներից ելնելով պարտավորված կզգան ձևակերպել այս հարցը: Մարքսիստ-լենինիստներին նույնպես մոտիվացված կլինի դա անել։ Կուբայի ժողովուրդը, ում ներկայացվում է այս գիրքը, հեղափոխություն են արել և շատ լավ ճանաչում են Ֆիդել Կաստրոյին և գիտեն, թե որն է խնդիրը։ Ռեակցիոն ուժերի սիրելի դոգման, որը հայտարարում է, որ քրիստոնյաների և կոմունիստների միջև ըմբռնումն ու փոխըմբռնումը (որը հիմնված է այս երկու ուժերի ուսմունքի խորը ըմբռնման վրա) հնարավոր չէ, կորցնում է իր արդյունավետությունը։ Մարքսիզմ-լենինիզմի էությունն ու բնույթը հակադոգմա է։ Մենք պետք է հավատարիմ մնանք Լենինի ձևակերպած սկզբունքին.«Մարդու տեսակետը կյանքի և գործողությունների մասին պետք է հիմնվի ամենից առաջ գիտակցության և գիտելիքի վրա», այն սկզբունքը, որը Ֆիդելը կարողացավ բացառիկ հմտությամբ կիրառել ժամանակակից աշխարհում: Այժմ այս գրքում ներկայացված է գործնական տեսակետ: Այս գրքում մատնանշվում է խորը և մարդկային փոխըմբռնման հնարավորությունն ու անհրաժեշտությունը բոլոր նրանց միջև, ովքեր ազնվորեն պայքարում են ժողովրդի համար՝ անկախ Աստծո և կրոնի մասին նրանց պատկերացումներից։ Ֆիդելի մտքերի արդյունքը հարգելու համար լավ է ընդգծել, որ այն, ինչ նա արտահայտել է այստեղ, այն գաղափարներն են, որոնք ուղեկցել են նրան իր հեղափոխական կյանքի ընթացքում, և ամեն անգամ դրանք բացատրվում են ավելի լայնությամբ ու խորությամբ, և գուցե այժմ ամբողջությամբ. ճշտվում են հարուստ նշանակությունը և տեղ ընկածը։ Հիշենք 1971-ին Չիլիի կաթոլիկների հետ նրա զրույցները և 1977-ին Ճամայկայում կրոնական մարդկանց հետ նրա հանդիպումը և հեղափոխության առաջին տարիներին նրա նախադասությունը. «Ով դավաճանում է աղքատներին, դավաճանում է Քրիստոսին»: Կարդալով այս գիրքը՝ դուք կարող եք իմանալ Ֆիդել Կաստրոյի բարոյական ձևավորման կարևոր արմատները։ Դուք կարող եք տեսնել այն կրթության ազդեցությունը, որը նա ստացել է տարրական և միջնակարգ դպրոցի տարիներին Կուբայի լավագույն կաթոլիկ դպրոցներում: Իհարկե, այս ձևավորման մեջ կա ավանդույթ, որը մեզ է հասել անցյալ դարից, և դա հստակ արտահայտվում է Վարելայի, Լուզ Կաբալյերոյի և, առաջին հերթին, Խոսե Մարտիի բարոյական ուղերձի պատմական կարևորության մեջ։ Թերևս բարոյական այս տարրը այս դիսկուրսի ամենակարևոր կողմերից մեկն է: Այսպես է սկսվել այս փոխանակումը ոչ միայն մարտավարական ու քաղաքական, այլ նաև ռազմավարական ու բարոյական մակարդակում, մտքերի խորը փոխանակում այն ուժերի միջև, որոնք մինչև երեկ կարծես անկարող էին միմյանց հասկանալ։ Սա տեղի է ունենում Լատինական Ամերիկայում, մի մայրցամաքում, որը գտնվում է իրարանցման մեջ և որտեղ սուր տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական ճգնաժամերը արտացոլվում են մարդկանց մշակութային և հոգևոր կյանքի բոլոր ոլորտներում: Ճգնաժամեր, որոնք առաջանում են որպես այս կամ այն կերպ շարունակական վերափոխումների հայտարարություններ։ Այս դիսկուրսը սկսվում է այժմ Լատինական Ամերիկայում, քանի որ կուբայական հեղափոխությունը սոցիալիզմի համար արդիականացման խոր փուլի սկիզբն էր այս երկրներում, որոնք փորձում էին հասնել իրենց բնույթին և արմատներին. Եվ դա պայմանավորված է այն անառարկելի օգնության և համագործակցության շնորհիվ, որ տվել է Նիկարագուայի հեղափոխությունը այս հարցում, ինչպես նաև այն գործընթացները, որոնք այժմ տեղի են ունենում Սալվադորում և այլ երկրներում. Եվ նաև որպես կաթոլիկ եկեղեցու մի մաս և Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի մյուս քրիստոնեական հոսանքները նոր ձևով են հաստատվում։ Բայց այս գործը շատ հին արմատներ ունի և հավատացյալի դերն ու առաքելությունն է սոցիալական և քաղաքական խնդիրների դեմ։ Մարդկային մտքի և հույզերի պատմական կարևորագույն հայացքների երկու հոսանքներ՝ քրիստոնեությունը և մարքսիզմը, որոնք ներկայացվել են մարդկային առաջընթացի հակառակորդների կողմից որպես անհաշտ հայացքներ, այստեղ գտնում են միմյանց հասկանալու նոր և զարմանալի ուղիներ։ Սա մի թեմա է, որի մասին մտածելով բոլոր մարդիկ, ովքեր անկեղծորեն մտահոգված են մարդկության ճակատագրով, անպայման հետաքրքրված կլինեն:

 Դիմումում նշվում է, որ BRICS-ի անդամակցությունը կուժեղացնի Թաիլանդի միջազգային ազդեցությունը և լրացուցիչ հնարավորություններ կստեղծի մասնակցելու նոր աշխարհակարգի ձևավորմանը։ Վաչարոնկեն հավելել է, որ BRICS-ը հրավիրել է միանալ ցանկացող երկրներին մասնակցելու ասոցիացիայի 16-րդ գագաթնաժողովին, որը կանցկացվի հոկտեմբերի 22-ից 24-ը Կազանում։ Դա կարագացնի Թաիլանդի անդամակցությունը BRICS-ին, ասել է նա։ Հարավաֆրիկյան Հանրապետության արտաքին գործերի և համագործակցության նախարար Նալեդի Պանդորը հայտնել է, որ BRICS-ին միանալու հայտ են ներկայացրել նաև Ալժիրը, Բահրեյնը, Բանգլադեշը, Բելառուսը, Բոլիվիան, Վենեսուելան, Վիետնամը, Կուբան, Հոնդուրասը, Ինդոնեզիան, Ղազախստանը, Քուվեյթը և այլ երկրներ։

 Վահան Տերյանը 1918 թ. հունիսի վերջին գրում էր. «Դաշնակցությունը փոխանակ հեղափոխական Ռուսաստանի հետ դաշն կապելու, դաշն կա- պեց հակահեղափոխական եւ արյունարբու բեկերի ու դավաճան մենշեւիկ- ների հետ։ Արյունարբու իմպերիալիստ Տաճկաստանն էլ հենց այդ էր ու- զում։ Երբ նա տեսավ, որ պաշտոնապես Կովկասը կտրվեց Ռուսաստա- նից, իսկույն եւ եթ զորքը շարժեց առաջ եւ գրավեց Կովկասի հայաբնակ երկրները։ Տաճկաստանն այսպես ասաց՝ քանի որ դուք Ռուսաստանից անկախ պետություն եք, ուրեմն իմ Ռուսաստանի հետ կապված պայմա- նագրերը ձեզ չեն վերաբերվում» (Վահան Տերյան, հ. 3, էջ 480)։ Թվում է պարզ է, թե ում էր ձեռնտու ռուսական զորքերի հեռանալը Կովկասյան ռազմաճակատից։ Ասել, թե դրանից ամենից շատ վնասվում էր հայ ժողովուրդը, քիչ է: Ռուսական զորամասերը զանգվածաբար սկսեցին հեռանալ ռազ- մաճակատից: Սակայն ճանապարհի դժվարությունները, երկաթուղու անկանոն աշխատանքը, ինչպես նաեւ Անդրկովկասյան կոմիսարիատի անբարյացկամ վերաբերմունքը ռուսական զորամասերի հեռանալը վե- րածեցին տարերային երթի՝ հղի անցանկալի հետեւանքներով: Սովետական Ռուսաստանի կառավարությունը գիտակցում էր, թե ինչ վտանգավոր իրադրություն կստեղծվի Կովկասյան ռազմաճա- կատից ռուսական զորքերի հեռանալու, ռազմաճակատը մերկաց- նելու հետեւանքով եւ բոլոր միջոցներով ձգտում էր դա կանխել: Ռազմաճակատը պահելու, այնտեղից զորքերի անկանոն հեռանա- լը կանխելու նպատակով1918 թ. հունվարի 10-ին Սովետական Ռուսաս- տանի զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարի ժամանա- կավոր պաշտոնակատար Ալեքսանդր Մյասնիկյանն երեք հեռագիր է ուղարկել Կովկասյան ռազմաճակատի հրամանատարության հասցեով: Առաջին հեռագրում ասվում էր. «Բժշկական շատ հանձնաժողովներում կատարվում են չարաշահումներ։ Որոշ հանձնաժողովներ չեն գործում, որպիսին նպաստում է դասալքությանը, հանցագործությունների զարգացմանը. Հրամայում եմ սահմանել խիստ ու աչալուրջ հսկողութ- յուն բոլոր բժշկական հանձնաժողովների նկատմամբ։ Խորհուրդներին ու կոմիտեներին խնդրում եմ հիմնավորապես հետեւել նշված հանձնա- ժողովների աշխատանքին եւ վերցնել հսկողության տակ նրանց, ովքեր աջակցում են ինքնակամ զորացրմանը, համատարած դասալքությանը» (ՀՀ ԱԱ, ֆ. 222, ց. 1, գ. 24, 1-ին մաս, թ. 141): Երկրորդ հեռագրով Ալ. Մյասնիկյանը հայտնում էր. «Տեղերից հաղորդումներ են ստացվում զորամասերի, հիմնարկությունների ու վար- չությունների ունեցվածքի կորստի, թալանի եւ ոչնչացման մասին։ Խնդրում եմ տեղական խորհուրդներին ու կոմիտեներին, զինվորական բոլոր կազմակերպություններին խստորեն հետեւել ժողովրդական ունեց- վածքին: Դրա ամբողջության պահպանման համար սահմանվում է խիստ հսկողություն: Հասարակական բարիքի բոլոր գաղտնի ու բացահայտ հափշտակիչները կկանգնեն հեղափոխական տրիբունալների դատի առջեւ» (նույն տեղը, թ, 140): Երրորդ հեռագրով Ալ. Մյասնիկյանը հրամայում էր «ճշտորեն եւ անշեղ կատարել. խորհուրդներին, կոմիտեներին եւ դեմոկրատական կազ- մակերպություններին խնդրում եմ աջակցել, ոչ մի զինվոր չի կարող ազատ արձակվել զենքով ու զինամթերքով։ ժողովրդի համընդհանուր զինումն իրականացվում է համապետական կարգով եւ հանրապետութ- յան ընդհանուր օրենսդրության միջոցով եւ մինչ այդ, ազատ զենքը պետք է գտնվի զինվորական պահեստներում խորհուրդների ու կոմիտեների հսկողության ներքո» (նույն տեղը, թ, 139): Ալ. Մյասնիկյանն այս հեռագրերն ուղարկել էր նաեւ Հայոց ազգային խորհրդին, հույս ունենալով, որ այնտեղ կհասկանան, թե հենց Հայաս- տանին ինչ վտանգ է սպառնում զորքերի հեռանալը ռազմաճակատից եւ անհրաժեշտ միջոցներ կձեռնարկեն զորքը ռազմաճակատում պահելու եւ հեռագրում նշված հարցերին ուշադրություն դարձնելու համար: Սակայն Հայոց ազգային խորհրդում Ալ. Մյասնիկյանի հեռագրերին ուշադրություն չեն դարձրել, մի կողմ են նետել, դրանց վրա մակագրելով «Իր հասցեով չի ուղարկված», գտնելով, որ դա «իրենց չի վերաբերում» (նույն տեղը, թ, 139; Ջ. Կիրակոսյան, Առաջին համաշխարհային պատ տերազմը եւ արեւմտահայությունը, էջ 528)։ Վերացնել Ռուսաստանից անջատվելու ճանապարհի բոլոր արգելքները: Ահա վրաց մենշեւիկների եւ ադրբեջանական մուսավաթա- կանների գլխավոր նպատակը: Իսկ այդ արգելքների մեջ գլխավորը ռու- սական բանակի ներկայությունն էր։ Որքան շուտ հեռանար զորքը, այն- քան արագ վրա կհասներ Անդրկովկասյան երեք ժողովուրդների ազգա- յին խորհուրդների որդեգրած անկախությունը: Հարկավոր էր լարել բոլոր ուժերը եւ Անդրկովկասից դուրս հանել ռուսական զորքերը, որի տակ հասկացվում էր Ռուսաստանը։ Բոլորը մոռացել էին Թուրքիային, կարծես այն այլեւս դադարել էր վտանգա- վար լինելուց: Այսպիսի քարոզչությունը սերմանում էր նաեւ ատելություն Ռուսաս- տանի ու նրա բանակի նկատմամբ։ Մենշեւիկներն ու մուսավաթական- ները չեն բավարարվել դրանով: Նրանք ձեռնարկում են հեռացող զորքի զինաթափում։ Այս պրովոկացիաների հեղինակները չէին սխալվում իրենց հաշիվների մեջ։ Նրանք լավ գիտեին, որ հեռացող զորքը կամա- վոր զենքը չի հանձնելու եւ զինաթափելու ամեն փորձ հանդիպելու էր զորքի դիմադրությանը։ Ուրեմն, թափվելու էր անմեղ արյուն։ Իսկ դա հարմար միջոց էր ռու- սական զորքի նկատմամբ ատելությունն ու թշնամական վերաբերմունքն ավելի խորացնելու համար։ Անդրկովկասյան կոմիսարիատի ղեկավար շրջանների հաշիվները պարզ էին, բոլոր միջոցներով ձգտում էին Ռուսաստանին ներկայացնել որպես Անդրկովկասի ժողովուրդների թշնամու: Ռուսական բանակի զինաթափման առաջին քայլը ձեռնարկվել է 1918 թ. հունվարի 8-ին Շամխորում: Այս հանցագործության կազմակերպիչն ու ոգեշնչողը վրաց մենշեւիկ- ների առաջնորդ Նոյ Ժորդանիան էր, որը Ելիզավետպոլում գտնվող մահմեդական ազգային կոմիտեին ուղարկած հեռագրով կոմիսարիատի անունից հանձնարարել էր զինաթափ անել ռազմաճակատից վերադար- ձող ռուս զինվորներին եւ նրանց հաշվին զինել ազգային գնդերը։ Ժորդա- նիան չէր բավարարվել հեռագիր ուղարկելով։ Նա զրահապտ գնացքով զենք էր ուղարկել Ելիզավետպոլ՝ մահմեդականներին զինելու եւ նրանց օգնելու ռուս զինվորներին զինաթափելու եւ գնդակահարելու համար։ Մահմեդական ազգային կոմիտեն բացահայտորեն Ելիզավետպոլում հավաքում է հազարավոր մահմեդականներ, զինում նրանց եւ գնացքով ուղարկում Շամխոր։ Մի կողմից վրաց մենշեւիկների ուղարկած զրահապատ գնացքը, մյուս կողմից դարան մտած 10 հազար զինված մահմեդականները Շամխորի կայարանում հարձակվում են ու սկսում են գնդակահարել վագոն- ներում նստած ռուս զինվորներին։ Արդյունքում սպանվեցին եւ վիրավոր- վեցին հազարավոր ռուս զինվորներ։ Մահմեդական ազգային կոմիտեի ձեռքն անցավ 15 հազար հրացան, 70 գնդացիր եւ 20 թնդանոթ։ 1918 թ. հունվարի 31-ին ռուս զինվորներին գնդակահարելու փաստի վերաբերյալ հանդես է եկել Ստ. Շահումյանը եւ վճռականորեն մերկացրել է այդ հանցագործությունը կազմակերպող Ժորդանիային, ինչպես նաեւ մահմեդական ազգային կոմիտեի ղեկավարներին, ընդգծելով հետեւյա- լը. «Արդեն ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ, որ Անդրկովկասում գոյություն ունի վրացական-մահմեդական հակահեղափոխական ազնվականական բլոկ. այդ բլոկը գոյություն ուներ նաեւ ցարական ռեժիմի օրով, եւ այդ բլոկի ոգին էր Նիկոլայ Ռոմանովը։ Այժմ հակահեղափոխական ազնվականական բլոկի ոգին է Ակակի Չխենկելին- այս եւս ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ» (Ստ. Շահումյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, հ. չորրորդ, էջ 114-115): Շահումյանը չի բավարարվել ռուս զինվորների նկատմամբ գործադ- րած հանցագործությունը բացահայտելով ու դրա կազմակերպիչների ճիշտ հասցեն ու նպատակները ցույց տալով: Շահումյանը զգուշացնում էր, որ մահմեդական բեկերը սիստեմա- տիկաբար նախապատրաստում են հայ-թուրքական կոտորած։ «Բեկե- րի այս ամբողջ ոճրագործական աշխատանքը,- ընդգծում էր Շահումյա- նը,- միաժամանակ հայ-թուրքական կոտորածի նախապատրաստումն է։ Արդեն իսկ հունվարի 9-12 դեպքերի օրերին Ելիզավետպոլի ամբողջ հայ բնակչությունը, Ելիզավետպոլի, Շուշու, Ղազախի եւ այլ գավառների ամբողջ հայ գյուղացիությունը, ապրում էր կոտորածի սպասումի մղձա- վանջային օրեր: Բոլորը զենք էին վերցրել, գյուղերի շուրջը խրամատներ փորել, ամբողջ կյանքը մեռել էր, եւ աշխատավոր բնակչությունը րոպե առ րոպե սպասում էր, թե հայ-թուրքական կոտորածների վարպետները բեկերն ու խաները խաբված գյուղացիներին նորից եղբայրասպան Պատերազմի կտանեն հայ գյուղացիների դեմ» (Ստ․ Շահումյան, նույն տեղը, հ. չորրորդ, էջ 116-117)։ Շարունակելի․․․

1948-ի փետրվարին, այն բանից հետո, երբ Չեխոսլովակիայում ոչ կոմունիստ նախարարները բոյկոտեցին կառավարության նիստերը՝ ոստիկանության աշխատանքի պրակտիկայի հարցերի հետ կապված վեճի հետ, Կոմունիստական կառավարությունը ցրեց կոալիցիոն կաբինետը և ամբողջ իշխանությունը վերցրեց իր ձեռքում։ Ամերիկայի Ձայնը բազմիցս մատնանշել է այս իրադարձությունը՝ որպես նախազգուշացում իտալացի ժողովրդին թե ինչ ճակատագիր է սպասում նրանց, եթե Իտալիան «դառնա կոմունիստ» (Նման պրոպագանդան տասնամյակներ օգտագործվում էր նաև հակակոմունիստների կողմից): Այնուամենայնիվ, ըստ ամենայնի, բոլոր փաստերը ցույց են տալիս, որ Իտալիայի քրիստոնյա-դեմոկրատների ու ամերիկյան կառավարությունները մեկ տարի առաջ ինչպիսի դավադրություն էին կազմակերպել իշխանությունը յուրացնելու ուղղությամբ։  1947 թվականի հունվարին, երբ Իտալիայի վարչապետ Ալսիդե դե Գասպերին այցելեց Վաշինգտոն Միացեալ Նահանգների հրավերով, նրա գլխավոր  մտահոգությունն էր՝ անմիջական նյութական օգնություններ ստանալ պատերազմից ավերված ու աղքատացած իր երկրին: Սակայն կարծես Ամերիկացի պաշտոնյաները ուրիշ առաջնահերթություն ունեին: Իտալիա վերադառնալուց երեք օր անց դե Գասպերին անսպասելիորեն լուծարեց իր կաբինետը, որը ներառում էր տասնյակ կոմունիստներ և սոցիալիստներ։ Մամուլը հայտնել է, որ Իտալիացիներից շատերը այն կարծիքին են, որ դե Գասպերիի արարքը կապված է նրա այցի հետ Միացյալ Նահանգներ և նպատակ ուներ նվազեցնել ձախակողմյան, հատկապես կոմունիստների ազդեցությունը կառավարությունում։ Երկշաբաթյա ոլորապտույտ ուշացումից հետո դե Գասպերիի կողմից կենտրոնամերձ կամ աջ կենտրոնամերձ կառավարության ձևավորումը  անիրագործելի էր: Նոր կաբինետում դեռ ներառված էին Կոմունիստներն ու սոցիալիստները, թեև ձախերը կորցրել էին առանցքային դիրքերը, մասնավորապես արտաքին գործերի և ֆինանսների նախարարությունները։  Այս պահից մինչև մայիս, երբ դե Գասպերիի տեղակալ Իվան Լոմբարդոն գլխավորությամբ մի պատվիրակություն մեկնեց Վաշինգտոն օգնություն խնդրելու առաքելությամբ, անհայտ պատճառներով խոստացված վարկերը «սառեցվեցին»: Այս ընթացքում մի քանի անգամ Իտալական ձախերը պնդում էին իրենց այն համոզմունքը, որ օգնության կասեցումը պայմանավորել են կաբինետից ձախերի հեռացման հետ. The New York Times-ը այն կարծիքը հայտնեց, որ «Որոշ դիտորդներ այստեղ այն կարծիքին են, որ Իտալիայի հակումը դեպի ձախ այս օգնության կասեցմնա պատճառ է դարձել»: Այն օրը, երբ Լոմբարդոն ժամանեց Վաշինգտոն, դե Գասպերին կրկին ցրեց իր ողջ կաբինետը և իր նոր կաբինետում ոչ մի ձախակողմյա անձնավորություն չընդգրկելով հայտնեց, որ կաբինետը առանց ձախերի էլ կարող է իր աշխատանքը շարունակել:     Սա իսկապես տեղի ունեցավ, և հաջորդող մի քանի ամիսների ընթացքում, ԱՄՆ-ի չափազանց առատաձեռն ֆինանսական օգնությունը հոսեց Իտալիա և ԱՄՆ-ը ներեց Իտալիային իր մեկ միլիարդ դոլարանոց պարտքը: Միևնույն ժամանակ, Ֆրանսիան, որը նույնպես մեծապես կախված էր Ամերիկյան ֆինանսական օգնությանը պաշտոնանկ արեց նաև իր բոլոր կոմունիստ նախարարներին: Այս դեպքում կոմունիստ նախարարների կողմից կիրառվեց տրամաբանական մոտեցում և նրանք հրաժարվեցին Ֆրանսիայի վարչապետ Ռամադիերին (Ramadier) պաշտպանելուց աշխատավարձերի հաստատման հարցում:   Չնայած դրան, Ֆրանսիայում կոմունիստների հեռացումը համարվում էր «անակնկալ» և «ոչ խելամիտ» քայլ, և հանրային այն կարծիքը տարածվեց, որ ամերիկյան վարկերն օգտագործվում են կամ օգտագործվելու են Ֆրանսիային ստիպելու ԱՄՆ-ի հետ դաշնակից դառնալու համար: Ռամադիերն ասաց, որ «Ամեն մի վարկ ստանալով մի փոքր հեռանում ենք մեր անկախությունից»:  Երբ սկսվեց 1948 թվականի նախընտրական քարոզարշավի վերջին ամիսը, Time ամսագիրը հայտարարեց, որ ձախերի հնարավոր հաղթանակը կըհամարվի «աղետի սկիզբ»:  ԿՀՎ նախկին տնօրեն Ուիլյամ Քոլբին ասում էր .«Դա առաջին հերթին վախն էր, որ պատճառ դարձավ քաղաքականության համակարգման գրասենյակի ձևավորմանը, որը ԿՀՎ-ին իրավունք էր տալիս ծավալել գաղտնի, քարոզչական և կիսառազմական օպերացիաներ»: Սակայն ինչքանով մեզ հայտնի է իտալական ձախերի թիկունքը կոտրելու Ամերիկայի գաղտնի գործողությունները խաղացել են համեմատաբար աննշան դերակատարություն:  Հիմնական ջանքերը գործադրվեցին բացահայտորեն առանց որևէ ակնհայտ ամաչելու և ամբողջ բանը գոռգոռոցով դրոշմում էր յուրահատկությամբ և ամբարտավանությամբ: Ժողովրդական Դեմոկրատական Ճակատի բախտը զարմանալիորեն արագ տեմպով բարձրացավ հետևյալ ռեսուրսների մոբիլիզացիայի պատճառով՝ Իտալացի ամերիկացիների կողմից զանգվածային գրավոր պրոպագանդա ուղղված Իտալիայում բնակվող իրենց հարազատներին և ընկերներին: Նման նամակների ու գրությունների օրինակները հրատարակվում էին Ամերիկյան օրաթերթերում, շատ չանցած զանգվածային ձևով սկսեցին պատրաստել նախորոք գրված նամակներ՝ փոստային ծախսերը մուծված և տելեգրամներ, «ուսուցողական շրջաբերականներ», որոնք պահանջում էին միայն Իտալիայում հասցեներ ու ստորագրություններ: Պատրասվեցին կես միլիոն նկարներով բացիկներ, որոնք ցույց են տալիս սարսափելի ճակատագիրը, որը սպասվում է Իտալիային, եթե նրանք քվեարկեն «բռնապետության» կամ «օտար դիկտատուրայի» օգտին։ Այս գործողությունները կատարվում էր մի կոմիտեի կողմից, որը իրեն անվանում էր «իտալիայում դեմոկրատիայի օգտին կոմիտե»:  Շարունակելի...