Հարգելի՛ ընկերներ,հասկանալի պատճառով առայժմ հնարավորություն չունեմ տպագրության հանձնել <<ՀԱՅԱՍՏԱՆ.ՌՈՒՍԱՍՏԱ՞Ն,ԹԵ՞ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔ>> աշխատությունը։

Ուստի` նկատի ունենալով մեր օրերում ծավալվող իրադարձությունները`անհրաժեշտ եմ համարում ձեր ուշադրությանը ներկայացնել այդ աշխատության վերջաբանը։

ՎԵՐՋԱԲԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ

Ըն­թեր­ցող­նե­րի ու­շադ­րութ­յա­նը ներ­կա­յաց­նե­լով սույն աշ­խա­տութ­յու­նը՝ անհ­րա­ժեշտ եմ հա­մա­րում եւս մեկ ան­գամ անդ­րա­դառ­նալ ո­րոշ կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի ղեկա­վար­նե­րին ու քա­ղա­քա­գետ­նե­րին, ո­րոնք հա­մառ ա­նո­ղո­քութ­յամբ փոր­ձում են հան­րա­յին գի­տակ­ցութ­յա­նը պար­տադ­րել արեւմտ­յան ար­ժեք­ներ։

Այս ի­րո­ղութ­յու­նը նո­րութ­յուն չէ մեր պատ­մութ­յան մեջ։ Այդ­պես է ե­ղել նաեւ անցյալ դա­րե­րում։

Երբ Հ­ռո­մին չի հա­ջող­վել ի­րեն են­թար­կել Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցուն, դի­մել է խար­դախ մի­ջո­ցի՝ պա­րակ­տել հայ ժո­ղովր­դին՝ կա­թո­լի­կութ­յուն տա­րա­ծե­լու մի­ջո­ցով։

Հա­յաս­տան ե­կած կա­թո­լիկ քա­րո­զիչ­նե­րը սկսել են հա­յե­րի մոտ հա­մա­խոհ­ներ որոնել։ Ն­րանց հա­ջող­վել է հա­վա­քագ­րել ի­րենց հա­մա­խոհ հա­յե­րին։Ն­րանք, վարձատ­րութ­յուն ստա­նա­լով, դար­ձել են Հ­ռո­մի ե­կե­ղե­ցու գոր­ծա­կալ­ներ եւ կաթոլիկութ­յան քա­րո­զիչ­ներ։

Հ­ռո­մի ե­կե­ղե­ցու այս քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն ի­րա­գոր­ծե­լու մեջ ա­ռանձ­նա­պես ե­ռանդ էր դրսեւո­րել Ֆ­րան­սիան։

Այդ քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն ի­րա­կա­նաց­վում էր խար­դախ մի­ջոց­նե­րով։ Դ­րա­նից օգտ­վում էին շա­հա­կան Պարս­կաս­տա­նը եւ սուլ­թա­նա­կան Թուր­քիան, քա­նի որ այդ մի­ջո­ցով թու­լաց­նում էին եւ ջ­լա­տում Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու շուրջ հա­մախմբ­ված ժո­ղովր­դին։

Այժմ էլ Կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցու օ­րի­նա­կով Արեւ­մուտ­քի տե­րութ­յուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում ան­կա­խութ­յու­նը հռչա­կե­լուց հե­տո գոր­ծադ­րում են հնա­րա­վոր ու անհ­նա­րին բո­լոր մի­ջոց­նե­րը՝ ձգտե­լով Հա­յաս­տա­նում տա­րա­ծել ու հաս­տա­տել արեւմտ­յան արժեքներ։

Եվ այդ նպա­տա­կով էլ արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում գտան քաղաքացիա­կան եւ քա­ղա­քա­կան դաս­տիա­րա­կութ­յու­նից ու ինք­նա­սի­րութ­յու­նից զուրկ, ան­կիրթ ու ան­վա­յե­լուչ ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րով, շու­կա­յա­կան ա­նո­ղո­քութ­յամբ աչ­քի ընկ­նող ի­րենց ազ­դե­ցութ­յան գոր­ծա­կալ­նե­րին՝<< քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րին>> եւ << քա­ղա­քա­գետ­նե­րին>>։

Այդ գոր­ծիչ­ներն ու քա­ղա­քա­գետ­նե­րը ի­րենց քա­րոզ­նե­րով ձգտում են քա­ղա­քա­ցի­նե­րին հա­մո­զել, թե Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջըն­թա­ցը կա­րե­լի է ա­պա­հո­վել Արեւ­մուտ­քի երկր­նե­րին միա­նա­լու եւ ն­րանց հետ ին­տեգր­վե­լու մի­ջո­ցով։

Վե­րո­հիշ­յալ գոր­ծա­կալ­նե­րը Ռու­սաս­տա­նին հա­մա­րում են Արեւ­մուտ­քի հետ ին­տեգր­վե­լու միակ ու գլխա­վոր խո­չըն­դոտ եւ­ ի­րենց քա­րոզ­նե­րով ձգտում են Հա­յաս­տա­նը հե­ռաց­նել Ռու­սաս­տա­նից՝ սեր­մա­նե­լով նրա նկատ­մամբ ա­տե­լութ­յուն։

Այդ գոր­ծա­կալ­նե­րի նպա­տակն է Հա­յաս­տա­նում ձեւա­վո­րել արեւմտ­յան ար­ժեք­ներ՝ ապ­րե­լա­կերպ, միա­սեռ ըն­տա­նիք ու այլ ա­րա­տա­վոր բար­քեր, եւ դ­րանք ար­մա­տա­վո­րե­լու մի­ջո­ցով վե­րաց­նել հայ­կա­կան ըն­տա­նե­կան ա­վան­դույթ­նե­րը եւ­ ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րը։

Վե­րո­հիշ­յալ քա­րո­զիչ­նե­րին իբրեւ պա­տաս­խան՝ անհ­րա­ժեշտ եմ հա­մա­րում հի­շել ա­մե­րի­կա­ցի նշա­նա­վոր գրող Մարկ Տ­վե­նի՝ դեռեւս 1906թ. Սեպ­տեմ­բե­րի 7-ին իր ինք­նա­կեն­սագ­րա­կա­նում գրա­ծը, թե ա­հա 125 տա­րի շա­րու­նակ ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րը սո­վո­րեց­նում Եվ­րո­պա­յին. «­Մեզ ոչ ոք չի հրա­վի­րել, մենք ինք­ներս ենք մեր կար­ծի­քը նրան ա­նե­րե­սա­բար պար­տադ­րու­մ:

«­Մենք,-շա­րու­նա­կում է մեծ գրո­ղը,-անգ­լո­սաքս ենք: Անց­յալ ձմռա­նը՝ «Աշ­խար­հի հե­ռա­վոր ծայ­րե­րու­մե կոչ­վող ա­կում­բի ճաշ­կե­րույ­թի ժա­մա­նակ, նա­խա­գա­հող բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տո­նա­թող սպան մեծ ոգ­եւո­րութ­յամբ ու բարձ­րա­ձայն հռչա­կեց. «­Մենք անգ­լո­սաքս ենք. Իսկ երբ անգ­լո­սաք­սին ինչ-որ բան հար­կա­վոր է, նա գնում եւ վերց­նում էե:

Նա­խա­գա­հի հայ­տա­րա­րութ­յունն ա­ռաջ բե­րեց բու­ռը ծա­փա­հա­րութ­յուն­ներ…Ե­թե այս հռչա­կա­գի­րը (եւ ն­րա­նում ար­տա­հայտ­ված զգաց­մունք­նե­րը) թարգ­մա­նենք պարզ անգ­լե­րեն, ա­պա դա կհնչի այս­պես. «­Մենք՝ անգ­լիա­ցի­ներս ու ա­մե­րի­կա­ցի­ներս, գող ենք, ա­վա­զակ­ներ ու ծո­վա­հեն­ներ, ին­չով էլ հպար­տա­նում են­քե:

Այ­նու­հետեւ Մարկ Տ­վե­նը շա­րու­նա­կում է. «­Ներ­կա գտնվող ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րից ու անգ­լիա­ցի­նե­րից ոչ մեկ քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­րիութ­յուն չու­նե­ցավ վեր կե­նալ ու ա­սել, որ իր հա­մար ա­մոթ է լի­նել անգ­լո­սաքս, որ ա­մոթ է քա­ղա­քա­կիրթ հա­սա­րա­կութ­յան հա­մար, քա­նի որ նա իր շար­քե­րում հան­դուր­ժում է անգ­լո­սաք­սե­րին՝ մարդ­կութ­յան այդ խայ­տա­ռա­կութ­յա­նըե:

Մարկ Տ­վե­նի գնա­հա­տա­կա­նից ան­ցել է 100 տա­րուց ա­վե­լի: Եվ այդ ըն­թաց­քում անգ­լո­սաք­սե­րի կող­մից ղե­կա­վար­վող ԱՄՆ-ի,Անգ­լիա­յի եւ Արեւ­մուտ­քի մյուս պե­տութ­յուն­նե­րի զավ­թո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը դար­ձել է ա­վե­լի սան­ձար­ձակ ու ա­վանտ­յու­րիս­տա­կան:

Ա­հա­բեկ­չա­կան այն քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն, որն այն­պես ա­նո­ղո­քութ­յամբ ի­րա­կա­նաց­նում է Արեւ­մուտ­քը, միան­գա­մայն նման է Հ­ռո­մեա­կան կայս­րութ­յան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րին:

Ան­տիկ աշ­խար­հի նշա­նա­վոր պատ­միչ Տա­ցի­տը մեջ­բե­րում է Բ­րի­տա­նիա­յի ցե­ղա­յին ա­ռաջ­նորդ­նե­րից մե­կի՝ Կալ­գա­կի հետեւ­յալ խոս­քե­րը՝ հռո­մեա­ցի­նե­րի մա­սին. «­Հափշ­տա­կե­լը, սպա­նե­լը, թա­լա­նե­լը, նրանց կեղ­ծա­վոր լեզ­վով կոչ­վում է կա­ռա­վա­րել: Իսկ երբ ա­մեն ինչ վե­րածն­վում է ա­նապա­տի, ա­պա դա ան­վա­նում են խա­ղա­ղութ­յու­նե:

Մի՞­թե այս­պի­սին չեն Արեւ­մուտ­քի ա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք նա կա­տա­րել է Հա­րավս­լա­վիա­յում, Ի­րա­քում, Աֆ­ղանս­տա­նում,­Սի­րիա­յում, Լի­բիա­յում եւ­ այլն:

Այժմ 21-րդ դա­րի 20-ա­կան թվա­կան­նե­րի սկիզբն է։ Արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րի քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ ո­չինչ չի փոխ­վել։ Մ­նա­ցել է նույ­նը՝ ա­հա­բե­կել,սպա­նել,թա­լա­նել, եւ­ ի­րենց բա­րե­կե­ցութ­յունն ա­պա­հո­վել մյուս ժո­ղո­վուրդ­նե­րին ճնշե­լու մի­ջո­ցով։

Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խութ­յան հռչա­կու­մից ի վեր արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րի զա­նա­զան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ օգ­նութ­յան ու ա­ջակ­ցութ­յան մա­սին խոս­քեր են շռայ­լում եւ­ որ­եւէ գործ­նա­կան քայլ չեն կա­տա­րում՝ դրանք ի­րա­գոր­ծե­լու հա­մար։

Իսկ վե­րո­հիշ­յալ քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րը ու քա­ղա­քա­գետ­նե­րը, ոգ­եւոր­վե­լով այդ դա­տարկ խոս­քե­րից, քա­րո­զում են,թե Հա­յաս­տա­նի փրկութ­յու­նը ՆԱՏՈ-ի մեջ մտնե­լու, Եվ­րո­միութ­յան ան­դամ դառ­նա­լու մեջ է։ Մինչ­դեռ Արեւ­մուտ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից ոչ մեկ չի խո­սում Հա­յաս­տա­նին ՆԱՏՕ-ի եւ Եվ­րո­միութ­յան ան­դամ դառ­նա­լու հնա­րա­վո­րութ­յան մա­սին։

Պետք է ա­սել, որ անց­յա­լում էլ Արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րը հա­յե­րին տվել են շատ խոս­տում­ներ, բայց եր­բեք դրանք չեն ի­րա­գոր­ծել։

Աս­վա­ծի կա­պակ­ցութ­յամբ հարկ եմ հա­մա­րում ըն­թեր­ցո­ղի ու­շադ­րութ­յա­նը ներ­կա­յաց­նել հետեւ­յալ փաս­տը։

Արեւ­մուտ­քի տե­րութ­յուն­նե­րը 1918-1920թթ.-ին, երբ ստեղծ­վել ու գոր­ծում էր Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տութ­յու­նը, շա­րու­նա­կում էին ի­րենց նույն քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը՝ խոս­տում­ներ տա­լով հա­յութ­յա­նը, եւ այդ մի­ջո­ցով նրան հե­ռու պա­հել Ռու­սաս­տա­նից: 1918-1920թթ.-ին Հա­յաս­տա­նում Ան­տան­տի երկր­նե­րի միջեւ ե­ղած հա­կա­սութ­յուն­նե­րը դար­ձան ա­վե­լի բա­ցա­հայտ, եւ նրան­ցից յու­րա­քանչ­յու­րը դրանք կա­մե­նում էր լու­ծել՝ Հա­յաս­տա­նին խոս­տում­ներ տա­լու, իսկ Թուր­քիա­յին՝ գործ­նա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն կազ­մա­կեր­պե­լու մի­ջո­ցով:

Այս ա­ռու­մով իր ու­րույն տեղն է զբա­ղեց­նում Սեւ­րի դաշ­նա­գի­րը:

Թ­վում էր, թե հա­սել էր պատ­մա­կան այն պա­հը, երբ Ան­տան­տի տե­րութ­յուն­նե­րը կա­րող էին կա­տա­րել Հա­յաս­տա­նին ու հայ ժո­ղովր­դին տված խոս­տում­նե­րը:

Հի­շենք այդ խոս­տում­նե­րը:

Մինչ այդ խոս­տում­նե­րին անդ­րա­դառ­նա­լը հի­շենք 19-րդ դա­րի երկ­րորդ կե­սին 4 ան­գամ Անգ­լիա­յի վար­չա­պե­տի պաշ­տո­նը զբա­ղեց­րած Ո­ւիլ­յամ Գ­լադս­տո­նին,ո­րը սուլ­թան Աբ­դուլ Հա­միդ II-ին ան­վա­նել է << մեծ մար­դաս­պան>>։ Գ­լադս­տո­նը նաեւ ա­սել է․ «­Ծա­ռա­յել Հա­յաս­տա­նին նշա­նա­կում է ծա­ռա­յել քա­ղա­քակր­թութ­յա­նը։

1880-1885 թթ․­-ին,երբ մեծ տե­րութ­յուն­նե­րի դես­պան­նե­րը քննար­կում էին հայ­կա­կան վի­լա­յեթ­նե­րում բա­րե­նո­րո­գում­նե­րի ի­րա­գործ­ման ծրա­գի­րը, Գ­լադս­տո­նի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը հան­դես էր գա­լիս Թուր­քիա­յի շա­հե­րի պաշտ­պա­նութ­յամբ։

1916թ.-ի նո­յեմ­բե­րի 7-ին Ֆ­րան­սիա­յի վար­չա­պետ Բ­րիա­նը հայ­տա­րա­րել է. <<Երբ ար­դար հա­տուց­ման ժա­մը հնչի, Ֆ­րան­սիան պի­տի չմո­ռա­նայ հայ ազ­գի կսկծա­լի տան­ջանք­նե­րը եւ, հա­մա­ձայն իր դաշ­նա­կից­նե­րուն հետ, ձեռք պի­տի առ­նէ անհ­րա­ժեշտ բո­լոր մի­ջոց­նե­րը՝ ա­նոր ա­պա­հո­վե­լու հա­մար խա­ղա­ղու­թեան եւ բար­գա­ւաճ­ման կեանք մըե>> (­Կա­րա­պետ Իզ­միր­յան․ Հայ ժո­ղովր­դի քա­ղա­քա­կան ճա­կա­տա­գի­րը ան­ցեա­լին եւ ներ­կա­յիս (քննա­կան տե­սու­թիւն), Բեյ­րութ, 1964, էջ 185)։

Ս­րա­նից ա­վե­լի ա­ռաջ՝ 1914թ. Հոկ­տեմ­բե­րի 27-ին, Անգ­լիա­յի վար­չա­պետ Ասք­վիթն ա­սել է. <<Հն­չեց Օս­ման­յան կայս­րութ­յան թաղ­ման կան­չը ոչ միայն Եվ­րո­պա­յում, այ­լեւ Ա­սիա­յում, եւ դրա­նում ոչ թե մենք, այլ օս­ման­յան կա­ռա­վա­րութ­յունն է մե­ղա­վոր: Թուր­քա­կան տի­րա­պե­տութ­յան չքա­ցու­մով կվե­րա­նա այն խո­ցը, որն ու­տում է երկ­րագն­դի գե­ղեց­կա­գույն մա­սե­րը>>:

Ասք­վի­թին կրկնե­լով՝ Լ. Ջոր­ջը հայ­տա­րա­րել է. <<­Թուրքն ա­նեծք ու ժան­տախտ է այն վայ­րե­րի հա­մար, որ­տեղ նա փռում է իր վրա­նը: Ի տար­բե­րութ­յուն ա­ռաս­պե­լի գի­շա­տիչ գա­զա­նի՝ թուր­քը չու­նի նույ­նիսկ շնոր­հա­կա­լութ­յան զգա­ցում այն մար­դու նկատ­մամբ, ո­րը բու­ժել է նրա վի­րա­վոր թա­թը>>:

Նույն Լ. Ջոր­ջը 1917թ.-ի դեկ­տեմ­բե­րի 21-ին Հա­մայնք­նե­րի պա­լա­տում հայ­տա­րա­րել է. <<­Հա­յաս­տա­նը նո­րից չպետք է դրվի թուր­քե­րի ա­ղե­տա­բեր տի­րա­պե­տութ­յան տակ>> (Լ.­Ջորջ. Եվ­րո­պա­կան քաոս (ռու­սե­րեն), Մոսկ­վա, 1924, էջ 52):

Ի­տա­լիան նույն­պես ար­տա­հայտ­վում էր նրա օգ­տին, որ Հա­յաս­տա­նը հռչակ­վի ան­կախ ու ելք ու­նե­նա դե­պի ծով( <<­Հայ­րե­նիք>> 1927,հ.2, էջ 52):

1918թ­-ի. Մա­յի­սին ԱՄՆ-ի նա­խա­գահ Վիլ­սո­նը հայ­տա­րա­րել է. <<­Մենք ցած չենք դնի նաեւ զեն­քը, քա­նի դեռ Թուր­քիա­յի ճնշված ժո­ղո­վուրդ­նե­րը չեն ստա­նա ի­րենց ա­զա­տութ­յու­նը: Թուր­քիան իր դա­ժա­նութ­յուն­նե­րով գե­րա­զան­ցեց իր ու­սու­ցիչ­նե­րին եւ դրա­նով ա­պա­ցու­ցեց Եվ­րո­պա­յում գո­յութ­յուն ու­նե­նա­լու իր կաս­կա­ծե­լի ի­րա­վուն­քը: Նա դար­ձել է կայ­զե­րի հա­վա­տա­րիմ ու ար­ժա­նա­վոր ծա­ռան: Հա­յե­րի ընդ­հա­նուր կո­տո­րա­ծը ստի­պում է մեզ Եվ­րո­պա­յի սահ­ման­նե­րից վե­րաց­նել այդ տգետ բան­դան: Հա­յաս­տա­նը պետք է ստա­նա այն, ին­չի հա­մար նա պատ­մա­կան ի­րա­վունք ու­նի: Նա կյան­քի ա­վե­լի շատ ի­րա­վունք ու­նի, քան Թուր­քիան, քա­նի որ նա կա­րող է ա­վե­լի լավ կա­ռա­վա­րել ի­րեն: Վաղ թե ուշ Թուր­քիան կկանգ­նի տրի­բու­նա­լի առ­ջեւ եւ պետք է հաշ­վե­տու լի­նի, եւ այն ժա­մա­նակ նրա­նից կպա­հան­ջեն կո­ղոպ­տա­ծը վե­րա­դարձ­նել իր իս­կա­կան տի­րո­ջը>>(<<­Րե­չե (ռու­սե­րեն), 1918, 5-ը նո­յեմ­բե­րի):

Սա ԱՄՆ-ի պաշ­տո­նա­կան տե­սա­կետն էր: Լուրջ, ար­դա­րա­ցի խոս­տում էր, որ Թուր­քիան պետք է կանգ­նի տրի­բու­նա­լի առ­ջեւ եւ դա­տա­պարտ­վի:

Ա­վարտ­վեց պա­տե­րազ­մը: 1919թ.-ի հուն­վա­րի 30-ին Ան­տան­տի տե­րութ­յուն­նե­րը հայ­տա­րա­րե­ցին, որ Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նը պաշ­տո­նա­պես դա­դա­րում է գո­յութ­յուն ու­նե­նա­լուց:

Պա­տե­րազ­մից հե­տո էլ Ան­տան­տի երկր­նե­րը շա­րու­նա­կում էին հա­յե­րին շռայլ խոս­տում­ներ տալ:

Եվ ա­հա 1920թ. Օ­գոս­տո­սի 10-ին ստո­րագր­վեց Սեւ­րի հաշ­տութ­յան պայ­մա­նա­գի­րը, ո­րի 88-93 հոդ­ված­նե­րը վե­րա­բե­րում էին Հա­յաս­տա­նին: Թուր­քիան պետք է ճա­նա­չեր Հա­յաս­տա­նը որ­պես ա­զատ ու ան­կախ պե­տութ­յուն։ Սեւ­րի պայ­մա­նագ­րով Հա­յաս­տա­նի սահ­ման­նե­րի ո­րոշ­ման հար­ցը հանձն­վեց ԱՄՆ-ի նա­խա­գահ Վիլ­սո­նին:

Սեւ­րի պայ­մա­նա­գի­րը ստո­րագ­րե­լուց հե­տո Լ. Ջոր­ջը, նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ դրա­նից փաստ­վում է Օս­ման­յան կայս­րութ­յան ան­դա­մա­հա­տու­մը, հայ­տա­րա­րեց. <<­Թուր­քիան վերջ­նա­կա­նա­պես բա­ժան­ված է, եւ մենք ոչ մի հիմք չու­նենք ափ­սո­սա­լու դրա հա­մար. Մեր ա­ռաջ հարց է ծա­գում՝ ու­մով փո­խա­րի­նել Թուր­քիան: Եվ­րո­պա­կան պե­տութ­յուն­նե­րից միայն Մեծ Բ­րի­տա­նիան, Ի­տա­լիան ու Ֆ­րան­սիան են ըն­դու­նակ կա­տա­րել այդ ա­ռա­քե­լութ­յու­նը>>( Սեւ­րը եւ Լո­զա­նը, Սեւ­րի հաշ­տութ­յան պայ­մա­նա­գի­րը եւ Լո­զա­նում ստո­րագր­ված ակ­տե­րը (ռու­սե­րեն), Մոսկ­վա, 1927, էջ 67, «Ազ­գութ­յուն­նե­րի կյան­քըե (ռու­սե­րեն), Մոսկ­վա, 1921, 17 մար­տի):

Սեւ­րի պայ­մա­նագ­րից ա­ռա­ջի­նը հրա­ժար­վեց Ֆ­րան­սիան՝ ար­ժա­նա­նա­լով Մուս­տա­ֆա Քե­մա­լի գո­վես­տին:

Պայ­մա­նա­գի­րը ստո­րագ­րող երկր­նե­րից ոչ մեկ տե­ղից չշարժ­վեց, երբ Քե­մա­լը նոր ար­շա­վանք ձեռ­նար­կեց պայ­մա­նա­գի­րը ստո­րագ­րած Հա­յաս­տա­նի դեմ: Սեւ­րի պայ­մա­նա­գի­րը Հա­յաս­տա­նին ո­չինչ չտվեց: Այն մնաց թղթի վրա: Այդ պայ­մա­նա­գի­րը չծնված մե­ռավ՝ ա­րեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րի մի­ջեւ հա­կա­սութ­յուն­նե­րի սրման պատ­ճա­ռով, ո­րի մեջ Հա­յաս­տա­նին տրված խոս­տում­նե­րի մա­սին ոչ ոք այ­լեւս չէր հի­շում:

Սեւ­րի պայ­մա­նա­գի­րը ստո­րագ­րած մեծ տե­րութ­յուն­նե­րից յու­րա­քանչ­յու­րը, իր շա­հե­րից ել­նե­լով, շտա­պում էր Մուս­տա­ֆա Քե­մա­լի հռչա­կած թուր­քա­կան հան­րա­պե­տութ­յան հետ կար­գա­վո­րել հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ նրա մեջ տես­նե­լով մի ու­ժի, որն ըն­դու­նակ էր պայ­քա­րել Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նի դեմ:

Սեւ­րի պայ­մա­նագ­րից հե­տո Արեւ­մուտ­քի երկր­նե­րը մի կողմ քաշ­վե­ցին եւ Հա­յաս­տա­նին թո­ղե­ցին մե­նակ ընդ­դեմ քե­մա­լա­կան Թուր­քիա­յի:

Ան­տան­տի երկր­նե­րը չհաշտ­վե­ցին այն ի­րո­ղութ­յան հետ, որ 1920թ․­-ի օ­գոս­տո­սի 10-ին Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նի եւ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան միջեւ ստո­րագր­վեց ժա­մա­նա­կա­վոր հա­մա­ձայ­նա­գիր, ո­րը նպա­տակ ու­ներ կար­գա­վո­րել հայ-ադր­բե­ջա­նա­կան փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը:

Այս հա­մա­ձայ­նագ­րով Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նի զո­րա­մա­սե­րը պետք է մտնեին Ղա­րա­բա­ղի, Զան­գե­զու­րի ու Նա­խիջ­եւա­նի գա­վառ­նե­րը եւ կան­խեին ազ­գա­միջ­յան ընդ­հա­րում­նե­րը, ո­րոնք գնա­լով ա­վե­լի էին ծա­վալ­վում: Ըն­դո­րում այդ գա­վառ­նե­րի թուրք-ադր­բե­ջա­նա­կան բնակ­չութ­յու­նը մեծ օգ­նութ­յուն էր ստա­նում Թուր­քիա­յից, ո­րի գոր­ծա­կալ­նե­րը ոչ միայն հա­կա­հայ­կա­կան, այ­լեւ հա­կա­ռու­սա­կան լու­րեր էին տա­րա­ծում՝ բոր­բո­քե­լով մահ­մե­դա­կան­նե­րի կրո­նա­կան մո­լե­ռան­դութ­յու­նը:

Հա­մա­ձայ­նագ­րի ստո­րագ­րու­մը Թիֆ­լի­սում գտնվող Ան­տան­տի երկր­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը հա­մա­րում էին ի­րենց հա­մար վտան­գա­վոր՝ հայ­տա­րա­րե­լով, որ դրա­նով Հա­յաս­տա­նը հրա­ժար­վում է Ան­տան­տից եւ այդ պատ­ճա­ռով էլ նրա­նից օգ­նութ­յուն չի ստա­նա:

Ան­տան­տի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին չէին բա­վա­րա­րում նույ­նիսկ Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յան հա­վաս­տիա­ցում­ներն այն մա­սին, որ Ռու­սաս­տա­նի հետ կնքված հա­մա­ձայ­նա­գի­րը ժա­մա­նա­կա­վոր է եւ թե­լադր­ված է տակ­տի­կա­կան նկա­տա­ռում­նե­րով:

Ան­տան­տի երկր­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն այդ հա­մա­ձայ­նագ­րի մեջ տես­նում էին մի վտանգ՝ ազ­գա­միջ­յան թշնա­ման­քի վե­րա­ցում, ո­րը, ի­հար­կե, Անդր­կով­կա­սում խան­գա­րե­լու էր նրանց՝ <<բա­ժա­նիր, որ տի­րես>> քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը:

Կարճ ժա­մա­նակ անց Ան­տան­տի երկր­նե­րը հրա­ժար­վե­ցին Սեւ­րի պայ­մա­նագ­րից: 1920թ.-ի դեկ­տեմ­բե­րին Ֆ­րան­սիա­յի վար­չա­պետ Լեյ­գը հայ­տա­րա­րեց, որ Սեւ­րի դաշ­նագ­րի մի­ջո­ցով անհ­նա­րին է Թուր­քիա­յի հետ խա­ղա­ղութ­յուն հաս­տա­տել: Իսկ ԱՄՆ-ի նա­խա­գահ Վիլ­սո­նը, մո­ռա­նա­լով թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­յու­նից Հա­յաս­տանն ա­զա­տագ­րե­լու մա­սին 1918թ­-ին տված իր խոս­տում­նե­րը, Մեր­ձա­վոր Ա­րե­ւել­քում գե­րա­գույն կո­մի­սար նշա­նակ­ված ադ­մի­րալ Բ­րիս­տո­լին հրա­հան­գել էր, որ­պես­զի հա­վաս­տիաց­նի Քե­մա­լին, թե ԱՄՆ-ն­ ե­րաշ­խա­վո­րում է Թուր­քիա­յի սահ­ման­նե­րի ան­ձեռնմ­խե­լիութ­յու­նը, բա­ցի ա­րա­բաբ­նակ հո­ղե­րից (­Մուս­տա­ֆա Քե­մալ. Թուր­քիա­յի ու­ղին (ռու­սե­րեն), Մոսկ­վա, 1929, հ. 3, էջ 395)։

Ա­վե­լաց­նենք,որ արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րը Լո­զա­նի կոն­ֆե­րան­սում վերջ­նա­կա­նա­պես մո­ռա­ցան հայ ժո­ղովր­դին տված խոս­տում­նե­րը, վերջ­նա­կա­նա­պես թա­ղե­ցին հայ­կա­կան հար­ցը եւ պաշտ­պա­նե­ցին Թուր­քիա­յի շա­հե­րը։

Ա­հա,թե ինչ­պի­սին են ե­ղել հա­յե­րին փրկե­լու մա­սին Արեւ­մուտ­քի տված խոս­տում­նե­րը։

30 տա­րի է, ինչ հռչակ­վել է Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ան­կա­խութ­յու­նը։ Այդ ըն­թաց­քում մենք հա­ճա­խա­կի լսել ենք Արեւ­մուտ­քի երկր­նե­րի մեծ ու փոքր գոր­ծիչ­նե­րի հա­յան­պաստ խոս­քե­րը՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­յութ­յա­նը պաշտ­պա­նե­լու մա­սին։

2020 թ․­-ի սեպ­տեմ­բե­րի վեր­ջից մինչեւ նո­յեմ­բե­րի սկիզ­բը տե­ղի ու­նե­ցած թուրք ադր­բե­ջա­նա­կան ագ­րե­սիա­յից հե­տո ԱՄՆ-ի, Ֆ­րան­սիա­յի, Գեր­մա­նիա­յի ղե­կա­վար­նե­րը հան­դես են ե­կել Հա­յաս­տա­նին ու Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղին պաշտ­պա­նե­լու ո­չինչ չա­սող հայ­տա­րա­րութ­յուն­նե­րով։

Բայց 30 տար­վա ըն­թաց­քում Արեւ­մուտ­քի երկր­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րից ոչ մեկ չի ճա­նա­չել Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի ան­կա­խութ­յու­նը՝ հա­մա­րե­լով այն Ադր­բեր­ջա­նին պատ­կա­նող տա­րածք։

Բախ­տո­րոշ ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րից հե­տո ան­ցել է 100 տա­րի։ Ինչ­պես այն ժա­մա­նակ, այն­պես էլ այժմ Հա­յաս­տա­նի ու հայ ժո­ղովր­դի նկատ­մամբ Արեւ­մուտ­քի տե­րութ­յուն­նե­րի քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ ո­չինչ չի փոխ­վել։ Խոս­քով պաշտ­պա­նել են հա­յե­րին, իսկ գոր­ծով՝ Թուր­քիա­յին ու Ադր­բե­ջա­նին։

Նույն­պի­սին են այժմ նաեւ Արեւ­մուտ­քի խոս­տում­նե­րը, եւ հի­շե­լով այս ա­մե­նը՝ հար­կա­վոր է եր­բեք չմո­ռա­նալ արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րի դա­տարկ եւ­ ե­րես­պաշտ վար­քագ­ծի հետ­եւանք­նե­րը։

Այժմ, երբ գրվում են այս տո­ղե­րը, 250 օ­րից ա­վե­լի է, ինչ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հետ Հա­յաս­տա­նի միակ կա­պող ու­ղին՝ Լա­չի­նի մի­ջանց­քը, ադր­բե­ջա­նա­կան իշ­խա­նութ­յուն­ներն ա­պօ­րի­նա­բար փա­կել են։

Այս կա­պակ­ցութ­յամբ Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին դեմ­քե­րը՝ Հան­րա­պե­տութ­յան նա­խա­գա­հը, վար­չա­պե­տը, Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի խոս­նա­կը, այ­ցե­լել են Արեւ­մուտ­քի բազ­մա­թիվ երկր­ներ եւ ն­րանց ղե­կա­վար­նե­րին ան­ձամբ ներ­կա­յաց­րել են Լա­չի­նի մի­ջանց­քը փա­կե­լու փաս­տը եւ խնդ­րել են նրանց ա­ջակ­ցութ­յու­նը։ Ն­րանք նույն խնդրան­քով հե­ռա­խո­սազ­րույց են ու­նե­ցել Արեւ­մուտ­քի շատ ղե­կա­վար­նե­րի հետ։ Լա­չի­նի մի­ջանց­քի ա­պօ­րի­նի փակ­ման մա­սին զրու­ցել են նաեւ Հա­յաս­տան այ­ցե­լած արեւմտ­յան երկր­նե­րի ղե­կա­վա­րի ու այլ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ։

Իր հեր­թին Հա­յաս­տա­նի Ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րը Լա­չի­նի մի­ջանց­քի հար­ցով հան­դի­պել է Արեւ­մուտ­քի բազ­մա­թիվ երկր­նե­րի Ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րար­նե­րի հետ։

Նույն բո­վան­դա­կութ­յամբ հան­դի­պում­ներ են ու­նե­ցել նաեւ Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի պատ­գա­մա­վոր­նե­րը, զա­նա­զան պաշ­տոն­յան­նե­րը,քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րը եւ­ այ­լոք։

Լա­չի­նի մի­ջանցքն Ադր­բե­ջա­նը փակ է պա­հում նույ­նիսկ Հաա­գա­յի մի­ջազ­գա­յին դա­տա­րա­նի ո­րո­շու­մից հե­տո։

Արեւ­մուտ­քի երկր­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րին, պառ­լա­մենտ­նե­րին ուղղ­ված Հա­յաս­տա­նի վե­րո­հիշ­յալ բո­լոր դի­մում­նե­րը մնա­ցել են ան­պա­տաս­խան, լա­վա­գույն դեպ­քում՝ լսվել են միայն ա­ջակ­ցութ­յան մա­սին խոս­քեր։

Այս ա­մե­նը մեկ ան­գամ եւս­ ա­պա­ցույց է այն բա­նին, որ արեւմտ­յան տե­րութ­յուն­նե­րից ոչ մեկ ինչ­պես անց­յա­լում, այն­պես էլ այժմ եր­բեք մտադ­րութ­յուն չու­նի Հա­յաս­տա­նին ցույց տալ գործ­նա­կան օգ­նութ­յուն։

Իսկ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան եւ դի­վա­նա­գի­տա­կան ղե­կա­վա­րութ­յու­նը հաշ­վի չի առ­նում անց­յա­լի դա­ռը փոր­ձը եւ շա­րու­նա­կա­բար դի­մում է Արեւ­մուտ­քի երկր­նե­րին։

Չ­նա­յած այս դա­ռը ճշմար­տութ­յա­նը՝ ազ­դե­ցութ­յան գոր­ծա­կալ­նե­րը, ի­րենց հեր­թին ան­տե­սե­լով պատ­մութ­յան դա­սե­րը, ա­նո­ղո­քութ­յամբ շա­րու­նա­կում են Արեւ­մուտ­քին ա­պա­վին­վե­լու վնա­սա­կար քա­րո­զը։

Միա­ժա­մա­նակ վե­րո­հիշ­յալ ազ­դե­ցութ­յան գոր­ծա­կալ­նե­րը զբաղ­վում են Ռու­սաս­տա­նին վար­կա­բե­կե­լով՝ մշտա­պես ար­տա­հայտ­վե­լով Ռու­սաս­տա­նի թու­լա­նա­լու եւ Հա­րա­վա­յին Կով­կա­սից նրա հե­ռա­նա­լու մա­սին՝ ա­կա­մա դառ­նա­լով Թուր­քիա­յի շա­հե­րի քա­րո­զիչ­ներ։ Եվ հա­մա­ռո­րեն նրանք Ռու­սաս­տա­նի փո­խա­րեն ա­ռաջ են մղում Հա­րա­վա­յին Կով­կա­սում Թուր­քիա­յի գոր­ծո­նի կար­եւո­րութ­յու­նը։

Թուր­քիա­յի հետ այս­պի­սի հետ հույ­սեր կա­պե­լը մեր ժո­ղովր­դի պատ­մութ­յան մեջ նույն­պես ե­ղել է, ո­րոնց մա­սին հարկ եմ հա­մա­րում մի քա­նի փաստ ներ­կա­յաց­նել։

1․1853-1856 թթ­-ին․՝ Ղ­րի­մի պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ, Կով­կաս­յան ռազ­մա­ճա­կա­տում ռու­սա­կան զոր­քե­րը հա­յե­րի զին­ված խմբե­րի հետ միա­սին ա­զա­տագ­րել էին Կար­սը եւ Արեւմտ­յան Հա­յաս­տա­նի մի շարք այլ տա­րածք­ներ։

Այս­տեղ անհ­րա­ժեշտ եմ հա­մա­րում ներ­կա­յաց­նել Կարլ Մարք­սի գնա­հա­տա­կա­նը․

Կ. Մարք­սը մշտա­պես քննա­դա­տել է Հայ­կա­կան հար­ցում Անգ­լիա­յի քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը: Այս կա­պակ­ցութ­յամբ նա ու­շադ­րութ­յուն է դարձ­րել Ղ­րի­մի պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում անգ­լիա­կան մա­մու­լի հրա­պա­րա­կում­նե­րին, ո­րոն­ցում քա­րոզ­վում էր այն միտ­քը, թե Ռու­սաս­տանն այն միակ եր­կիրն է, ո­րը փոքր ժո­ղո­վուրդ­նե­րին թուր­քա­կան լծից ա­զա­տե­լու քո­ղի տակ նպա­տակ ու­նի նրանց ստրկաց­նել ու ձու­լել, իսկ Թուր­քիա­յում նրանք ա­զատ գո­յութ­յան ու զար­գաց­ման հնա­րա­վո­րութ­յուն ու­նեն:

Եվ իբրեւ այդ տե­սա­կե­տի ա­պա­ցույց՝ անգ­լիա­կան մա­մու­լը 1853 թ.-ին աս­պա­րեզ է բե­րել իբր Կի­լի­կիա­յի հայ­կա­կան թա­գա­վո­րութ­յան ժա­ռան­գորդ, ա­վանտ­յու­րիստ ոմն Լ­եւոն Լու­սին­յա­նին՝ տա­րա­ծե­լով նրա կո­չը՝ ուղղ­ված արեւմ­տա­հա­յե­րին:

Եվ որ­պես­զի ցույց տա հայ­կա­կան հար­ցում անգ­լիա­կան դի­վա­նա­գի­տութ­յան ամ­բողջ խար­դա­վան­քը, Կ. Մարք­սը հարկ է հա­մա­րել հրա­պա­րա­կել Լ. Լու­սին­յա­նի կո­չը, որն ամ­բող­ջութ­յամբ մեջ­բեր­վում է ստորեւ:

<<Լ­եւո­նը՝ Աստ­ծո ո­ղոր­մա­ծութ­յամբ Հա­յաս­տա­նի եւ­ այլ­նի գե­րա­գույն իշ­խա­նը՝ Թուր­քիա­յի հա­յե­րին.

Սի­րե­լի՛ եղ­բայր­ներ եւ հա­վա­տա­րի՛մ հայ­րե­նա­կից­ներ, մենք ար­տա­հայ­տում ենք մեր կամ­քը եւ բուռն ցան­կութ­յու­նը, որ­պես­զի դուք մինչեւ ար­յան վեր­ջին կա­թի­լը պաշտ­պա­նեք ձեր եր­կի­րը եւ սուլ­թա­նին՝ ընդ­դեմ հյու­սի­սա­յին բռնա­կա­լի:

Հի­շե­ցե’ք, եղ­բայր­նե՛ր, որ Թուր­քիա­յում գո­յութ­յուն չու­նեն մտրակ­ներ, որ թուր­քե­րը չեն ցա­վեց­նում ձեր ռունգ­նե­րը եւ չեն վար­կա­բե­կում ձեր կա­նանց ո՛չ գաղտ­նի, ո՛չ բա­ցա­հայտ:

Սուլ­թա­նի իշ­խա­նութ­յան տակ ծաղ­կում է մարդ­կայ­նութ­յու­նը, հյու­սի­սա­յին բռնա­կա­լի իշ­խա­նութ­յան տակ ո­չինչ չկա, բա­ցի գա­զա­նա­յին բռնութ­յուն­նե­րից: Դ­րա հա­մար էլ հանձ­նե­ցե’ք ձեզ Աստ­ծո ո­ղոր­մա­ծութ­յա­նը եւ­ անձ­նա­զո­հութ­յամբ մարտն­չե­ցե’ք՝ հա­նուն ձեր երկ­րի ա­զա­տութ­յան եւ ձեր այժմ­յան իշ­խա­նի:

Քան­դե­ցե՛ք ձեր տնե­րը՝ բա­րի­կադ­ներ կա­ռու­ցե­լու հա­մար. Ե­թե դուք զենք չու­նեք, ջար­դե­ցե’ք ձեր տնա­յին ի­րե­րը եւ պաշտ­պան­վե­ցե’ք դրան­ցով: Թող Աստ­ված ձեզ ա­ռաջ­նոր­դի փառ­քի ճա­նա­պար­հ:

ՀՀ Պատմական Գիտությունների Դոկտոր-Պրոֆեսոր՝ Վլադիմիր Պետրոսյան