ՀԱՅԱՍՏԱՆ 1918 (Մաս 3) ԿՈՎԿԱՍՅԱՆ ՌԱԶՄԱՃԱԿԱՏԻ ՄԵՐԿԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ

09 Մայիսի 2024

 Այժմ անդրադառնանք Կովկասյան ռազմաճակատը մերկացնելու, այնտեղից ռուսական զորքերի հեռանալու հարցին: Այս հարցի շուրջ կան իրարամերժ կարծիքներ, նշվում են տարբեր պատճառներ, որոնք ավելի են դժվարացնում ճշմարտության բացահայ- տումը: Նպատակ չունենալով անդրադառնալ դրանց, փորձեմ ռազմաճա- կատը մերկացնելու, այնտեղից ռուսական զորքերը հեռացնելու խնդրին անդրադառնալ մինչեւ այժմ ուշադրությունից դուրս մնացած մի շարք փաստերի եւ իրողությունների վերլուծությամբ, եզրակացությունը թող- նելով ընթերցողին: Արեւմտյան ռազմաճակատում գտնվող ռուսական բանակում ընդ- հանուր կարգապահության անկումը եւ մյուս երեւույթները, որոնց մասին արդեն հիշատակվել է, լուրջ հետեւանքներ են ունեցել նաեւ Կովկասյան ռազմաճակատում գտնվող կես միլիոնանոց հսկայական բանակի վրա, այն էլ ավելի ծանր ու առանձնահատուկ պայմաններում։ Հարկ է նշել, որ Կովկասյան բանակը ձեռք բերած լուրջ հաղթանակ- ների շնորհիվ Թուրքիային պատկանող տարածքում խորացել էր մինչեւ 600 կմ եւ իր հսկողության տակ էր պահում 1200 կմ ձգվող ճակատը։ Իսկ Արեւմտյան ռազմաճակատում կրած անհաջողությունների հետեւանքով ռուսական բանակը նահանջելով հասել էր պետական սահմանին։ Ստեղծված պայմաններում հնարավո՞ր էր Թուրքիայի ու Պարսկաս- տանի տարածքներում մխրճված ռուսական բանակը պահել: Իհարկե, ոչ։ ՕԶԱԿՕՄ-ն ու Կովկասյան ռազմաճակատի հրամանատարությունը, արդեն 1917թ. հոկտեմբերի վերջին, երբ Պետրոգրադում հռչակվել էր Սովետական իշխանություն, ձեռնամուխ եղան բանակի զորացրմանը, իհարկե, ձգտելով դրան կազմակերպված բնույթ տալ: Այդ նպատակով էլ ձեւավորված հատուկ կոմիտեն էական հաջողութ- յան չի հասնում։ Քայքայված պետական կարգերի, ընդհանուր կարգա- պահության անկման պայմաններում հնարավոր չեղավ զորացրումը կազ- մակերպված իրականացնել: Իրադրության տերը տարերայնությունն էր։ Այնուամենայնիվ, զորացրումը եւ զորքերի տեղափոխումը ինչ-որ կերպ կանոնավոր հունի մեջ դնելու նպատակով 1917թ. դեկտեմբերի 1-ին Կովկասյան ռազմաճակատի հրամանատար գեներալ-լեյտենանտ Պրժեւալսկին հատուկ հրամանով, սահմանած զորացրման կարգի հա- մաձայն, առաջինը Ռուսաստան էին ուղարկվում 1901-1905 թթ. զորա- կոչված զինվորները։ Սակայն այս միջոցառումն էլ օգուտ չի տվել։ Երկաթուղային կա- յարաններում կուտակված մեծ քանակությամբ զորքի փոխադրումը կատարվում էր խափանումներով, սննդամթերքի պակասությունը ավե- լի սրությամբ էր զգացվում։ Գերակշռում էր ինքնակամ նահանջը, որը ձմեռային պայմաններում զինվորներին մղում էր կամայական գոր- ծողությունների: Զինվորները մասսայաբար հեռանում էին, չսպասե- լով զորացրման հերթին։ Աստիճանաբար ծավալվում ու անկասելի էր դառնում դասալքությունը։ Այս ամենի հետեւանքով անպաշտպան էին մնացել խոշոր բնակավայրերը, ամրացված շրջանները, ամրոցները, երկաթուղային կայարանները եւ այլ կարեւոր օբյեկտներ: Զինվորը հոգնել էր պատերազմից, եւ նա տուն էր ուզում վերադառ- նալ: Ռազմաճակատից գրված նամակներում զինվորները դժգոհում էին, որ իրենք անելիք չունեն Կովկասի լեռներում, հարկավոր է շուտ հաշտություն կնքել եւ տուն վերադառնալ: Կովկասյան ռազմաճակատում այլեւս արձագանք չէր գտնում Կե- րենսկու պարտադրած՝ «Պատերազմ մինչեւ հաղթական վախճան» կար- 1917թ.
փետրվարյան հեղափոխությունից անմիջապես հետո Կով- կասյան ռազմաճակատում հաստատվել էր մի տեսակ անպաշտոնական զինադադար, որը շարունակվել է ամբողջ 9 ամիս։ Զինվորներն ու սպա- ները զանգվածաբար արձակուրդ էին ստանում: Վերը թվարկածը, իհարկե, մեծապես ազդում էր ռազմաճակատը մերկացնելու վրա: Բայց ստեղծվել էր մեկ այլ պատճառ, որը նույնպես նպաստում էր ռազմաճակատի մերկացմանը։ Խոսքն ազգային զորամասեր կազմա- կերպելու մասին է, որին հանգամանալից անդրադարձ կլինի հաջորդ էջերում: Առայժմ միայն նշեմ, որ ազգային զորամասերի կազմավորելն Անդր- կովկասյան կոմիսարիատը դիտում էր որպես Սովետական Ռուսաս- տանից անջատվելու կարեւորագույն միջոց: Այս քայլը ոչ միայն նպաստելու էր ռազմաճակատից ռուսական զորքերի հեռացմանը, այլեւ ամենից շատ վնաս էր հասցնելու հայ ժողովրդին՝ կանգնեցնելով նրան նոր, ավելի դաժան արհավիրքի առջեւ։ Կա՞յին ուժեր, որոնք զգում էին այդ վտանգը։ Իհարկե, կային: Այդ ուժերը հստակորեն մատնացույց էին անում, որ Անդրկովկասյան կոմիսարիատում տեղ գրաված կուսակցությունները «չէին ուզում տեսնել այն աղաղակող փաստը, որ զորքերի ազգայնա- ցումը կազմալուծում է բանակը եւ քայքայում ու ոչնչացնում է ճակատի պաշտպանության գործը։ Ազգային գնդերի կազմակերպումը թիկուն- քում, հայ եւ վրացի զինվորների փոխադրումը ռազմաճակատից թի- կունք, ստեղծում էր այնպիսի կացություն, որ ռուս զինվորը իրեն զգում էր մեկուսացված եւ հոգեբանորեն տրամադրվում էր անմիջապես թողնել ռազմաճակատը եւ գնալ տուն» («Կոմունիստ», 22 հունիսի, 1918): Դատապարտելով կոմիսարիատի որոշումը, Ստ. Շահումյանն ընդգ- ծում էր.«Գեներալ Պրժեւալսկու հրամանը, որը գրված էր Անդրկովկաս- յան կոմիսարիատի թելադրանքով, նացիոնալ-անջատվողականների թելադրանքով, ոչ միայն մերկացնում է ճակատը արտաքին թշնամու առջեւ, այլեւ աննախադեպ անարխիա է ստեղծում երկրի ներսում։ Ռու- սական միասնական զորքի ցրումը եւ ազգային կորպուսների ստեղծումը հարվածում է ոչ միայն ռուսական հեղափոխությանը, այլեւ թղթախաղի վրա է դնում Կովկասյան ժողովուրդների գոյությունն իսկ»: Այս խոսքերն ասվել են 1917թ. դեկտեմբերի 24-ին: Իսկ արդեն 1918թ. հունվարի 5-ին Ստ. Շահումյանն ասում էր հետեւյալը. «Զորքերի կամա- յական լուծարումով, զորացրումով ու գնդերի ազգայնացումով նրանք լիակատար անկազմակերպվածություն մտցրին բանակի շարքերում»: Ռազմաճակատում սկսվում է անկառավարելի իրարանցում։ Ազգա- յին զորամասեր կազմակերպելու նպատակով ռազմաճակատից ետ էին կանչվում ոչ միայն ռուսները, ուկրաինացիները, լեհերը եւ այլոք, այլ նաեւ հայերն ու վրացիները։ Առաջիների գնալը, եթե կարելի է հասկանալ, ապա ոչ մի կերպ չէ կարելի արդարացնել, որ հայ զինվորները Կովկասյան ռազմաճակատից բերվում էին Թիֆլիս՝ ազգային գունդ կազմելու համար: Բայց որ դրանով ռազմաճակատում թշնամու առջեւ ճանապարհը բացվում էր, ոչ ոքի չէր հետաքրքրում: Այս վտանգը, որը չէին զգում Անդրկովկասյան կոմիսարիատի ղեկա- վարությունը ստանձնած կուսակցությունները, հասկանում էին շարքա- յին զինվորները, որոնք էլ բողոքում էին այդ անմիտ հրամանների դեմ։ Ահա մի փաստ։ 1917թ. դեկտեմբերի 8-ին Համադանի կայազորի մի- տինգի որոշման մեջ ասվում էր. «Մենք` վրացիներս, հայերս, օսերս եւ իմերեթցիներս, Համադանի կայազորի զինվորներս, երեք հարյուր հոգով հավաքվելով ցույցի եւ քննարկելով ազգային գնդեր ստեղծելու վերա- բերյալ գեներալ Պրժեւալսկու հեռագիրը, միաձայն որոշեցինք բողոքել ազգային գնդեր կազմակերպելու եւ մարդկանց ըստ ազգությունների բաժանելու դեմ։ Մենք ցանկանում ենք միասին լինել ռուսների հետ, ինչ- պես դա առաջներում էր, ուստի եւ չենք ենթարկվում գեներալ Պրժեւալս- կու հրամաններին եւ չենք ճանաչում բուրժուական Անդրկովկասյան կո- միսարիատը, որը մեզ բաժանում է ազատ Ռուսաստանից։ Մենք ճանա- չում ենք միայն ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի եւ բանվորական, զինվորական ու գյուղացիական խորհրդների իշխանությանը։ Խնդրում ենք բոլոր վրացի, իմերեթցի, օս ընկերներին միանալ մեր կոչին» («KaB- Ka3cK pa6o», 02.01.1918): Վերն արդեն նշվել է զանգվածաբար արձակուրդ գնալու, սկսված զանգվածային դասալքության մասին: Իսկ 1917 թ. նոյեմբերի 24-ից հե- կան Ռուսաստանից, արդեն ոչ մի ուժ չէր կարող պահել ռազմաճակա- տո, երբ Անդրկովկասյան կոմիսարիատը որոշում է անջատվել Սովետա- տից հեռացող ռուս զինվորներին: բերի 9-ին. «Կովկասում կանգնած է ռուս զինվորների կեսմիլիոնանոց Ահա, թե ինչ էր գրում այդ մասին Ստ. Շահումյանը 1917 թ.
դեկտեմ- բանակ, զինվորներ, որոնք երեք տարի արյուն են թափել, պաշտպանե- մնալ ռազմաճակատում, երբ դուք դավաճանում եք ռուսաստանյան հանրապետությանը, երբ դուք Կալեդինին գերադասում եք Լենինից Ռուս զինվորը ոչինչ չպետք է ունենա Վրաստանի, Հայաստանի, Ադրբե- ջանի ինքնավարության դեմ։ Բայց նա իրավունք ունի վճռականապես բողոքելու Ռուսաստանի բանվորա-գյուղացիական հեղափոխության նկատմամբ թույլ տված ձեր դավաճանության դեմ։ Ռուս զինվորը կարող է իրեն հարց տալ, թե ես ինչու պիտի պաշտպանեմ ճակատը թուրքերից, եթե ես Կովկասում «եկվոր» տարր եմ, որի շահերը կովկասցիք չեն կա- մենում հաշվի առնել»: Ռուսական բանակը ռազմաճակատից հեռացնելու մեջ ամենից շատ շահագրգռված էին վրաց մենշեւիկներն ու ադրբեջանցի մուսավաթա- կանները։ Իսկ հայերը պետք է ամուր պահեին իրենց սահմանները պաշտպանող ռուս զորքին: Բայց դրա փոխարեն դաշնակցությունն աջակցում էր մենշեւիկներին ու մուսավաթականներին` որքան կարելի է շուտ Կովկասից հեռացնել ռուսական բանակը։ Շարունակելի․․․

ԱՎԵԼԱՑՆԵԼ ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ