Հիմա, որ վերադարձանք Ֆաստուսին, պետք է իմանաս, որ պատմության այն օրինակը, որ այսօր մարդիկ հաճախ են կարդում, և հաճախ է ցուցադրվում թատերական սրահներում, նույն դոկտոր Ֆաուստինն է, նրա` ուշացումով օրինակն է Գերմանացի բանաստեղծ Գյոթեի գրությամբ: Մինչ դեռ Մալրոն իր թատրոնը գրել է 16-րդ դարի վերջում, Գյոթեն "Ֆաուստը" գրել է 19-րդ դարի սկզբում: Այս երկու թատրոնների տարբերությունը շատ հետաքրքիր է, առնվազն տեսության առումով:
Տարբերություններից մեկն այն է, որ Մալրոյի օրինակում Ֆաստուսը Մեֆիսոֆելին կանչում է իր մոտ, որովեհտև զգում է, որ Աստվածը և սուրբ տեքստերը նրան չեն բավարարելու: Նրա ապստամբությունը մի կրոնական ու փիլիսոփայական ապստամբություն է: Սակայն Գյոթեյի "Ֆաուստ" վեպի դրդապատճառը ավելի հիմնովին է, հակում դեպի անձնական ուժի էությանը: Երկրորդ տարբերությունը և ավելի կարևորը վերաբերում է թատրոնի վերջին մասին: Մալրոյի օրինակում, ինչպես, որ ասել եմ, երբ նրա 24 տարին լրանում է դոկտոր Ֆաստուսը խնդրում, լացում և աղաչում է, որ ազատվի Մեֆիստոֆելի հետ կնքած պայմանագրից, սակայն ոչ մի oգուտ չի ունենում: Ճիշտ կեսգիշերին, տգեղ և զզվելի հոգիները հայտնվում են, որպեսզի ամպրոպի ու կայծակի հարվածների ներքո նրան դժոխք տանեն: Սակայն Գյոթեն Ֆաուստին ազատում է նման ճակատագրից:
Գյթեն իր հերոսին դժոխք ուղարկելու փոխարեն իրավունք է տալիս, որ նա լավ գործերով և բարի նպատակներով հասնի փրկության (redemption): Ֆաուստը, նախքան որ իր ժամանակը վրա հասնի, իր սխալը գիտակցելով որոշ գործեր է կատարում ժողովրդին ծառայելու և նման բաների համար, երբ Մեֆիստոֆելը ճանապարհից հասնում է, որ իր շահույթը պահանջի, Աստծու հրեշտակները միջամտում են: Եվ բացականչում են. «Ով որ ջանացել է և ապրում է, որ ջանա, նույնպես կարող է փրկության հասնել» և նրանք Ֆաուստին դժոխքի փոխարեն դրախտ են տանում:
Թող այս տարբերությունների մասին բացատրություն տամ: Արդյո՞ք իմանում ես, որ այսօր փողի բրոքերները, կապիտալ ներդրողները, բանկատերները ու նման մարդիկ պարտքի վերադարձին, բացի շահույթից ի՞նչ են ասում: Դրան էլ ասում են փրկություն: Արդյո՞ք դա պատահական է, ոչ մի կերպ: Շատ վաղուց պարտքի հարցը մի կրոնական հարց է եղել: Վստահ եմ՝ լսել ես, որ իսլամը շահույթ ստանալը առնվազն պաշտոնական ձևով մինչ օրս արգելել է: Քրիստոնեության հետ կապված սա էլ մինչև Մալրոյի ժամանակ, որ իր թատրոնն էր գրում՝ ճիշտ էր: Այսօրվա մուսուլմանների նման, այն օրվա քրիստիոնեաներն էլ շահույթ ստանալը մեղք և սխալ էին համարում: Այդ իսկ պատճառով Մալրո թատրոնի հանդիստեսները, հավատում էին, որ շահույթով վարկերը մեղք են, առանց տատանվելու պահանջում էին, որ Ֆաստուսը պատժվի, որովհետև նա ամենաբարձր շահույթը տալով Մեֆիստոֆելին, այսինքն հոգին հանձնելով, մի վարկյան չի մտածել դրա մասին: Սակայն, երբ Գյոթեն էր գրում թատրոնը, իրավիճակը տարբեր էր:
Իրավիճակը փոխվեց, ինչպես տեսանք, շուկա ունեցող հասարակությունից անցում դեպի շուկայական հասարակություն, որը պատահեց Մալրոյի և Գյոթեյի ժամանակաշրջաններում, որը հիմնականում հենված է պարտքի ու շահույթի վրա: Արդյունաբերական հեղափոխությունը տեղի չէր ունենա, եթե չկարողանար վերացնել պարտքի շահույթի նկատմամբ դոգմատիկ մոտեցումը և իրավական արգելքը: Շահույթ ստանալու ամոթը և վատ համբավը համեմատելի չէր աշխատանքի ու հողի ապրանքայանացման հետ և մեծ շրջադարձ չէր համարվում: Սա պետք է վերացվեր ու այդպես էլ եղավ:
Պրոտեստանները, որոնք 16-րդ դարում անջատվեցին կաթոլիկներից, ճակատագրական մեծ դեր ունեցան դրա վերացման գործում: Պրոտեսանիզմը դեմ դուրս եկավ Աստծու մենաշնորհացնելը պապի ու կարդինալների կողմից: Պրոտեստանները պնդում էին, որ յուրաքանչյուր մարդ կարող է անհատապես ու առանց մենաշնորհի և խեղդող եկեղեցու միջնորդությամբ Աստծու հետ խոսել: Հանկարծ այն մարդը, որ իր հարցերում էլ չէր կարող որոշողի դեր ունենալ, վերածվեց այդ բարեփոխական եկեղեցու սյունը: Եվ ո՞վ էր այդ նոր ուժ գտած մարդու իդեալը կամ սիմվոլը, մի ժամանակաշրջանում որտեղ փոխանակման արժեքը և շահույթն էր տիրում, պրոտեստանիզմի ավանդական հերոսը ոչ ոք չէր, բացի առևտրականն ու գործատուն: Զարմանալի չէ, որ նոր պրոտեստանի բարոյականության մեջ շահույթաբերությունը և շահույթով վարկերը ընդունվեց, որպես Աստվածային ծրագիր:
Այն իրականությունը, որ պրոտեստանները և կաթոլիկները ավելի քան 100 տարի միմյանց հետ կռվի մեջ են եղել ցույց է տալիս, որ այս փոփոխությունը կոշտ հասարակական շրջադարձ է եղել: Այսպիսով, երբ Գյոթեի հանդիսատեսները Ֆաուստի թատրոնով բարոյական ուսուցում էին ստանում, եվրոպացիները պարտքի հանդեպ, նախնական գումարը գումարած շահույթի հետ էին վերադարձնում, համեմատաբար ավելի մեղմ էին մոտենում:
Մի տեսակետից, Գյոթեյի պատմությունը Ֆաուստի մասին հակառակ է Սկրոչ Չարլզ Դիկնեզի պատմության հետ «Ամանորի երգի» (Christmas Carol) գրքում, որը առաջին անգամ հրատարակվել է 1843 թվականին: Դիկենզի հայտնի բարոյական հեքիաթում, չոր եղունգ ունեցող Սկրուչը ամբողջ կյանքի ընթացքում հարստություն է կուտակել և խնայել, նա հարյուրավոր շահույթ է հավաքել և նրա շատ քիչ մասն է ծախսել: Պատմության վերջում, երբ ամանորի հոգին նրան ցույց է տալիս նրան սպասվող մահը, և այն որ ոչ ոք չի գալիս նրա սգո արարողությանը և այն, թէ ինչպես աղքատ զույգերը, որ նրան պարտք էին նրա մահից ուրախանում են, նա լույս է տեսնում, սնդուկները բացում է և սկսում է ծախսել, ծախսում է ու ծախսում և առաջին անգամ իր կյանքում և ուրախություն պարգևելով իր շրջապատի մարդկանց հաճույք է ստանում: Եթե մտածես, կտեսնես՝ Ֆաուստը ճիշտ դրա հակառակն է կատարում: Նա շահույթի հավաքելու և հաճույքը մերժելու փոխարեն, իր կյանքի ամբողջ 24 տարին վայելում է և ընդունում է՝ դրա փոխարեն հսկա շահույթ վճարել:
Կարծում ես այս երկուսից որ մեկի՞ն, այսինքն Սկրուչին և Ֆաուստին, ավելի շատ է պահանջելու շուկայի նոր հասարակությունը, որը գոյանում էր, երբ Գյոթեն զբաղված էր գրելով իր թատրոնը: Անպայման Ֆաուստը, ինչո՞ւ: Եթե մենք բոլորս Սկրուչ լինեինք, մի ժլատ մարդ, որ ամբողջ իր հարստությունը խնայում կամ հավաքում էր առանց ծախսելու կամ մեկին պարտք տալու, շուկայական հասարակության տնտեսությունը կկասեցվեր:
Հիմա պետք է այս երևույթի ետևից գնալ:
(Շարունակելի)
