Այն երկրները, որ արդիականացումից հետ են մնացել, մի կերպ իրենց պետությունները աշխատում էին արդիականացնել տարբեր միջոցներով: Հայերս ի՞նչ տեղում էինք գտնվում ու ի՞նչ ճանապարհներ ենք անցել: Գիտնական Լևոն Զեքյանը այս կապակցությամբ աշխատություն է կատարել ու հրատարակել իր աշխատությունը: Նա հայերի արդիականացումը բաժանում է մի քանի փուլերի. Առաջին փուլը ըստ նրա՝ նախապատրաստական շրջանն է, որը սկսվում է առաջին տպագիր գրքերից: Տպագիր գիրքը, երբ գրվում է, տարածվում է այն և դա եղել է հայերի մոտ: Հաջորդ փուլը հայկական կապիտալիզմի ծաղկումն է, դա նոր Ջուղան է, այդտեղ արևմտյան կապիտալիզմը ծաղկում է և այդտեղից մեծ ընթացք է ունենում: Այդ փուլը հասնում է մինչև Մխիթարյանները: Մխիթարյանների փուլը նա անվանում է հումանիստական շրջան կամ վերածնունդ, որտեղ հայրենիքի հոգևոր վերստեղծում է տեղի ունենում:
Հայկական կապիտալիզմի զարգացումը տեղի չի ունենում Հայաստանում: Հայկական կապիտալը լինում է Բաքվում, Թիֆլիսում, Սան Պետեզբուրգում և Պոլսում, բայց ոչ Հայաստանում: Արդիականացման շարժումը եղել է հայերի մոտ, բայց միշտ չի վերաբերվել բուն Հայաստանին: Հայաստանը արդիականացման կարիքը ուներ և այդ դերը կատարել է Խորհրդային Հայաստանը: Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին իրականացվում են հեղափոխական փոփոխություն: Օրինակ անգրագիտության վերացում: Հատուկ մարմիններ են ստեղծում ժողովրդի համատարած գրագիտություն տալու նպատակով: Վարչական ապարատի ռացիոնալացումը, Հայաստանի շրջանները բաժանվում են ըստ շրջանների և ոչ թէ ըստ կրոնական թեմերի, սա ռացիոնալ բաժանում է: Գենդերային քաղաքականության առաջացումը, որտեղ շատ կարևորություն է տրվում կանանց իրավունքներին ու սեռերի հավասարությանը: Շատ գործեր է կատարվում արդիականացման ուղղությամբ: Խորհրդային Հայաստանի հիմնական նպատակը հետամնացության հաղթահարումն էր: Բոլշևիկները գիտակցել էին, որ երկիրը հետամնաց է, նրանք պրակտիկորեն էին գիտակցել, որովհետև տեսնում էին, որ Հայաստանը շրջապատված է թշնամիներով, արտաքին և ներքին թշնամիներով: Բոլորի դեմ պայքարելու համար պետք է ուժեղ լինել և ուժեղ լինելու համար պետք է հետամնաց չլինես: Այսպիսով, այդ ժամանակ արդիականացման պրոցեսը ուղղված է հետամնացության հաղթահարմանը: Սա կոչվում է նաև մոբիլիզացված արդիականություն՝ բոլորին պետք է մոբիլիզացնել:
Արդիականացումը երեք ուղղություններով են կատարվել Սովետական Հայաստանում՝
1-Արդիականացումը ազգային հարցի խնդրում: Նախ առաջադրվում էր ինտերնացիոնալիստական սկզբունքը: Սա կարոևր սկզբունք է, չնայած, որ մենք հիմա շատ ենք սիրում խոսել անընդհատ ազգային հարցից: Ինտերնացիոնալիզմում ասվում է, որ բոլոր ազգերը հավասար են, բարձր ու ցածր ազգեր չկան: Խնդիր էր դրվել նաև, թէ այդ ազգերը ինչ իրավունքներ են ունենալու: Այստեղ հակասություն էր առաջացել Ստալինի և Լենինի միջև: Լենինը ինքը լինելով ռուս՝ միշտ ատել է ռուսական մեծապետական մոտեցմանը, որը անվանել է շովինիզմ: Նա համարում էր, որ դա շատ հետամնաց հայացք է և բոլոր մարդիկ հավասար են ու պիտի հաղթի բոլշևիկյան ինտերնացիոնալիզմի սկզբունքը: Իսկ Ստալինը լինելով վրացի, բայց ռուսացած վրացի, նա ասել է, որ պետք է շեշտը դնել ռուսական կայսրության հզորության վրա, առանձին ժողովուրդների խնդիրները այնքան էլ կարևոր չեն: Ստալինը սկզբնական շրջանում այդքան բացահայտ չի արտահայտում մտքերը: Նա գրում է մի հոդված, որ Լենինը շատ է հավանում, այդ հոդվածում Ստալինը նշում է, որ ազգերը պետք է ունենան ինքնորոշման իրավունք, բայց գերադասում է, որ այդ ինքնորոշման իրավունքը սահմանափակված լինի: Այն արդյունքը, որ մենք ունեինք անցյալում, որտեղ Սովետական Միությունը բաղկացած էր ինքնուրույն ազգերից, դա Լենինյան գաղափարի շնորհիվ էր: Սա ազգային խնդրում ամենամեծ արդյունքն է եղել:
2-Գյուղատնտեսությունում արդիականացման հարցը: Այստեղ նաև մի մեծ վեճ է եղել: Այստեղ վեճ է գնացել Բուխարինի և Ստալինի միջև: Ճիշտ է, որ Բուխարինը, որպես զգույշ մարդ, միշտ Տրոտեսկու դեմ էր պայքարում, բայց այստեղ բախվում են Բուխարինի և Ստալինի տեսակետները: Բուխարինը համարել է, որ իհարկե գյուղատնտեսությունը պետք է արդիականացնել և դա նշանակում է, որ պետք է մտցնել կոլեկտիվ տնտեսություններ, բայց դա պետք է անել շատ զգուշ և քայլ առ քայլ, դա պետք է անել այնպիսի միջոցներով, որ գյուղացուն ցույց տա, որ դա իր համար շահավետ է: Բուխարինը այն կարծիքին էր, որ եթե մենք դա անենք արագ ու պարտադրենք գյուղացուն այդ կոլեկտիվացումը, մենք կջախջախենք գյուղացուն, մենք նրան կգրգռենք ու կդարձնենք մեր թշնամին: Նա այս կապակցությամբ շատ հոդվածներ ունի, որտեղ նշում է նաև, որ դուք ջախջախում եք բանվորների ու գյուղացիների բլոկը՝ երբ հանուն բանվորների ջախջախում ենք գյուղացիների շահերը: Բուխարինը լավ հասկացել էր, որ եթե այդպես անեն շատ երկար կտևի: Ստալինը համարել է, որ մենք այդքան ժամանակ չունենք, մենք շրջապատված ենք թշնամիներով, մենք պետք է ուժեղանանք և այլն: ՆԵՊ-ը հայտարարվում է չեղյալ և սկսում են բռնի կոլեկիվացման պրոցեսը: Դա նշանակում է կուլակաթափություն՝ երբ մի փոքր լավ ապրող գյուղացուն համարում են կուլակ և խլում են սեփականությունը, որոշներին աքսորում են և ալյն: Չնայած գյուղատնտեսությունը այդ գործողությունների արդյունքում կտրուկ զարգացում է ապրել: Կոլխոզները և սովխոզները ստացել են լավ տեխնիկական բազա, որովհետև հատուկ կայաներ էին ստեղծել, որոնք սպասարկվում էին պետական միջոցներով և գիտատառ արդյունաբերություն է ստեղծվել, օրինակ ստեղծվել է անասուների նոր ցեղեր և հազար ու մի նվաճումներ, որոնք ցույց են տալիս, որ այնուամենայնիվ խորհրդային այդ պրոցեսը գուղում արդիականացման իր արդյունքները ունեցել են:
3-Արդյունաբերության արդիականացումը: Այստեղ ամեն ինչը տեղի է ունեցել շատ մոբիլիզացված և արագ ձևերով: Այսինքն 1929 թվականին ընդունվել է առաջին հնգամյա պլանը, որտեղ առաջնահերթությունը տրվել է ինդուստրիային՝ արդյունաբերությանը: Այստեղ էլ ամենամեծ առաջնությունը տրվում էր մետաղի, պողպատի և երկաթի արտադրությանը, որովհետև դա ոչ միայն երկրի հզորության համար է այլև պատերազմի համար է շատ կարևոր: Ստեղծվում է Մագնիտագոսվսկի և հարավային ուրալը, ստեղծվում են տրակտորային գործարաններ Ստալինգրադում և Խարկովում, տրակտորները կարևոր էին երկու պատճառով՝ առաջինը, որ գյուղին տրակտորները պետք էին կոլխոզներին՝ մեր համատարած գյուղատնտեսության համար, երկրորդը այն հանգամանքն է, որ տրակտորի գործարանը հանգիստ կարելի է վերափոխել տանկի գործարանի: Այսինքն, ով որ տրակտոր է արտադրում կարող է նաև տանկ արադրել, դրանով դուք պաշտպանություն եք ապահովում: Հաստոցների արտադրություններ, տեքստիլի արտադրությունը՝ հակառակը թուլացել էր, Նեպի ժամանակ լավ էր զարգացած, բայց այստեղ թուլացել էր: Ստալինը դրա մասին ասել էր, որ կարմիր բանակը կտորեղենով չի կռվելու, կարմիր բանակը կռվելու է պողպատով: Դրա համար ամեն ինչ անվտանգությունից է գալիս: Բայց այստեղ մի ուրիշ հետաքրքիր ֆենոմեն է առաջանում, քանի որ կան և արտաքին և ներքին թշնամիներ, ուրեմն ներքին թշնամու դեմ էլ պետք է պայքարել, այսպիսով ներքին թշնամու դեմ պայքարը բերում է բռնաճնշումների, ռեպրեսիաների, ստեղծվում են ճամբարներ: Այստեղ առաջանում է մի նոր մեխանիզմ՝ պարտադրված աշխատանքի ֆենոմենը: Այսինքն պարզվում է, որ դուք այդ մարդկանց բռնում եք ոչ թէ միայն այն պատճառով, որ նրանք թշնամի են, այլև այն պատճառով, որ դուք աշխատուժի կարիք ունեք: Սկսվում է կազմակերպվել այդ բռնավորների աշխատանքը: Տարբեր աշխատանքների համար օգտագործվել են հարյուր հազարավոր մարդիկ: Ալեք Խլեվնուկը մի հետաքրքիր հետազոտություն է անց կացրել և հավաքել է ահռելի քանակությամբ փաստաթղթեր, որոնք ցույց են տալիս, որ այդ պրոցեսը եղել է շատ կազմակերպված: Այդ փաստաթղթերում գրված է, թէ այս ինչ աշխատանքների համար ում է պետք է օգտագործել, հիվանդներին ինչպես է պետք է օգտագործել, պայմաններն են նշում, թէ տարբեր տեղեր ինչպիսին են, թվերն են նշվում, թէ ինչքան եկան ու ինչքան գնացին և այլն, այսինքն դրանք բոլորը հաշվի են առնում: Այդ մարդկանց ամենաբարձր թիվը եղել է պատերազմի սկզբին, որտեղ երկու միլիոն երեք հարյուր հազար հոգի մարդ են եղել այդ ճամբարներում: Հետագայում քանակը պակասում է, որովհետև նրանցից մի մասին ուղարկում են կռվի ճակատ: Այսպիսով, երկիրը արդիական էր դառնում, բայց մարդիկ ավելի ազատ չէին դառնում, մինչ դեռ դրանք զուգահեռ պետք է առաջ գնային: Գիտնականեր Ֆուկոն և Ջորջոն Ագամբդենը անվանում են այս երևույթը, որպես «Կենսաքաղաքականություն»: Նրանք ասում էին, որ 20-րդ դարի համար դա հայտնի ֆենոմեն է՝ երբ որ դու մարդկանց դիտարկում ես որպես կենսաբանական զանգված, որին պետք է ուղորդես և որոշակի ձևով օգտագործես: Այսպիսով այստեղ մարդիկ ոչ թէ անհատականություններ են այլ կենսաբանական զանգված: Բոլոր դեպքերում ու անկախ նույնիսկ այդ ամենի՝ նվաճումները իհարկե շատ մեծ են: Օրինակ՝ միայն Հայաստանում 1928-1941 թվականներին ստեղծվել են 46 նոր ձեռնարկություններ: Սրանք լուրջ ձեռնարկություններ էին, օրինակ Լենինականի տեքստիլի գործարանը, Երևանի զեթ- օճառը, Երևանի կոնյակի գործարանը, սինթետիկ կաուչիկի գործարանը, Կիրովականի քիմիականի կոմբինատը, Ղափանի և Ալավերդու պղնձաձուլարանները, Երևանի հայէլեկտրոնը, հաստոցաշինական գործարանը և այլն:

Աշոտ Ոսկանյան՝ Երևանի Պետական Համալսարանի Փիլիսոփայության դոցենտ