Ներկայացվող հատվածը Մկրտիչ Արմենի «Երեւան» վեպից է, որտեղ հին, անհետացած քաղաքի կյանքին ու համայնապատկերին նվիրված բացառիկ նկարագրություններ եւ վկայություններ կան: Օրինակ՝ պատկերված է երեւանյան շուկան, որտեղ յուրաքանչյուր ապրանքի հետեւում Մարդն էր եւ նրա ճակատագիրը:
«Ահա քաղաքի սիրտը՝ շուկան: Ահա ծածկված շուկան իր կամարաձեւ մուտքերով, ահա խանութների երկար շարքերը, որոնց ծածկված մայթերով հարյուրավոր եւ հազարավոր մարդիկ են գնում գալիս: Եվ ահա բաց շուկան՝ հրապարակը, որի վրա լեփ-լեցուն ու խռնված՝ առեւտուր են անում մարդիկ... Քաղաքի կենտրոնը...
Խանութների շարքերից մեկը երկար է ձգվում. երկար, մինչեւ բաց շուկայի ծայրը եւ նրանից էլ այն կողմ: Այնտեղ են գտնվում ճոթեղենի, խանութների մանրավաճառները, գորգավաճառները: Խանութպանները նստում են իրենց փոքրիկ թախտերի վրա կամ կանգնում են դախլի հետեւը եւ ծանր ու հանդիսավոր շարժումներով բավարարում են բոլոր մուշտարիների պահանջները:
Ահա մի խանութ, որտեղ ծախվում է տաք կոճ, սառը շաքար, ղարաֆիլ, զանճաֆիլ, կապույտ եւ սպիտակ շիբ, նավթալին, հինա եւ սերմեր: Ծաղիկների ու բույսերի սերմեր, անթիվ սերմեր՝ փոքրիկ տոպրակների մեջ լցված... Խանութի տերն է մի փոքրամարմին ծեր պարսիկ, որն ապրանքների կենտրոնում հազիվ մի փոքր տեղ գտած՝ ծալապատիկ նստել է եւ կարծես վախենում է շարժվել, որպեսզի շուրջը շարված ապրանքները չթափվեն:
Ահա մի ուրիշ խանութ, որի դարակներում, իրար վրա դարսված են կտորեղեններ: Բազմաթիվ վառ գույներով, բազմատեսակ նախշերով: Բոլորը ծաղկանկար ու ծաղկավոր: Դախլի վրա եւս դարսված էին շատ կտորներ, որոնց բաց ծայրերը դարսել են իրար վրա խայտաբղետ ներդաշնակությամբ: Տերը, բավականին տարիքով մի հայ, շաքարաման ժպիտը դեմքին՝ խոսում է հաճախորդների հետ եւ միեւնույն ժամանակ չափում դեղին ծաղիկներով կարմիր կտորը:
Ահա երրորդ խանութը: Նրա վիտրինում եւ դարակներում դրված են նավթի լամպեր, լամպերի ապակիներ, պատրույգներ: Նրանց կողքին՝ մեծ ու փոքր դանակներ, սապոն, աղ, լուցկի... հետո՝ թեյամաններ, անվերջ թեյամաններ՝ ապակուց, ալյումինից, թիթեղից, էմալած եւ առանց էմալի: Նախշած... դարակներում շարված են թեյի բաժակներ եւ ափսեներ, գույնզգույն շաքարամաններ: Եվ այդ բոլոր առարկաներին, իբրեւ ծաղկեպսակ՝ դախլի առաջին մասում կանգնած է ծախվելու պատրաստ մի ինքնաեռ: Երեւում է, որ նա այնքան էլ նոր չի եւ իր փայլուն ժամանակին մի անգամ եւս ծախվել է ու գնվել:
Ահա մի այլ խանութ, որն արտաքինից ոչնչով չի տարբերվում մյուսներից: Բայց այնտեղ, մանրուքի հետ միասին՝ դարակներում կարելի է գտնել կտորեղեն, շաքարի կողքին՝ բաղդադիներ, Պարսկաստանի չամչի պարկի մոտ՝ մուգ-կարմիր երանգի գորգեր... Վերեւում թելից կախված են գունավոր թաշկինակներ եւ թանկագին փուշիներ: Այդ փուշիները շատ են գեղեցկացնում խանութն իրենց պայծառ երանգներով: Խանութպանը հաստ փորը դուրս ցցած եւ կարճ, կլոր փափախը գլխին, ծանրաշարժ հանդիսավորությամբ կանգնել է դախլի հետեւը եւ ինչ որ մտմտում է: Մտմտում է եւ նայում դուրս, որտեղից անցնում են մարդիկ: Նա առաջ է քաշում համրիչը եւ սկսում հաշիվ տեսնել: Մերթ-մերթ նայում է ապրանքին, երբեմն ստուգում, ապա նորից համրիչը շարժում...
Խանութների մի ուրիշ շարքում կան մի քիչ այլ տեսակի խանութներ: Դրանցից մեկում ձեռքերի քրտինքից սեւացած դախլի հետեւից՝ խաղողի քաղցրությունն ու խնձորի կարմրությունն է գովում խանութպանը: Նրա կողքի խանութում, երկու-երեք սանտիմետրի տարբերությամբ կեղծված իր արշինով եւ ձեռնածուի հատուկ անըմբռնելի, ճարպիկ շարժումներով չիթ է չափում մի ուրիշը: Երրորդը ներկած կանֆետներ ու էժան քաղցրավենիք է ծախում չքավոր բնակիչների փոքրիկ զվարճությունների համար:
Չորրորդը վարդագույն եւ վառ-դեղին չստեր է կախել խանութի առաջամասում, դեպի իրեն գրավելու համար գյուղերից քաղաք իջած միամիտ գյուղացիներին եւ նրանց պճնասեր կանանց... Հետո հաջորդում են հինայի, ներկի, աղի եւ ալյուրի, սապոնի եւ լուցկու խանութները: Կա նաեւ նավթավաճառ: Մի կողմում, մրոտ արհեստավորն իր փոքրիկ սալի վրա եզան պայտեր ու մեխեր է պատրաստում, իսկ նրա կողքի խանութի առաջամասում, ցուցանակի փոխարեն, դարբինը կախ է արել ակաշիներ, շղթաներ, կեռեր, դռան չանգյալներ... Հեռվից գալիս է խորովածի եւ բուղլամայի հոտը, ավելի հեռվից՝ վառարան շինողների փայտե մուրճերի ձայնը, որոնք հարթում են թիթեղի կտորները: Մթնոլորտը լցված է մրգի էժանության ու որակը գոռացող ձայներով, սակարկության ձայներով, աղմկալի ձայներով... Հազարավոր, իրար խառնված, համատարած ձայներով...
Ոչինչ ըմբռնել չի կարելի այդ ձայների մեջ: Ականջներդ դժժում են անդադար: Բայց կամաց-կամաց վարժվելով, դու կարողանում ես զանազանել առանձին ձայները, հեռվում գռգռում են ֆուրգոնները, ավելի մոտ լսվում է քանդվող պատի գմփոցը, իսկ չափազանց մոտ, համարյա ականջիդ տակ՝ չըխկ-չըխկում են հարյուրավոր մուրճեր: Աչքերդ ես տրորում:
Ոչինչ չկա: Ոչ շուկան, ոչ մարդիկ: Հսկայական դատարկ հրապարակի վրա թափթփված կամ դարսված են քարեր, տախտակներ: Հրապարակի մյուս ծայրում փայլփլում են միանման ներկված մի տասնյակ վիտրինաների ապակիներ: Ինչ-որ մարդիկ նրա կտուրից մաս առ մաս կախում են հսկայական ցուցանակ: Արդեն վերջին երեք վիտրինայի ճակատին ամրացված է ցուցանակի մի մասը՝ «...տիվ» մակագրությամբ...
Մեռնում է հի՜ն, դարավոր Երեւանը...»
Արամ Պաչյան
Աղբյուրը ` hraparak.am
