Այսօր Վիլյամ Սարոյանի ծննդյան օրն է՝ մեծ հայի, ով ոչ միայն աշխարհին հայտնի է իր ստեղծագործություններով, այլև մեծ հայ էր, մեծ մարդասեր։

Ստորև տարիների խորքից մի հետաքրքիր գրական զրույց ենք ներկայացնում Վիլյամ Սարոյանի հետ։

Ամերիկահայ գրականագետ և լրագրող պրոֆ. Օշին Քէշիշյանը շատ տարիներ մտերիմ է եղել համաշխարհային համբավի գրող Վիլյամ Սարոյանի հետ: Հաճախ այցելել է նրան Ֆրեզնոՙ Եղիա Ճինտյանի և Արամ Արաքսի հետ: Քեշիշյանը գլխավորել է երեք հոգուց բաղկացած այն հանձնախումբը, որ Սարոյանի աճյունի մի մասը փոխադրեց Երևան, Հայաստան, 1982-ի մայիսին, եւ ուր ելույթ ունեցաւ Պանթեոնում արարողության ժամանակ մայիսի 29-ին:

Վիլյամ Սարոյանի հետ այս հարցազրույցը ձայնագրված է առավելաբար օգոստոս 9-ին, 1978-ին Վաշինգտոնում և ուրիշ առիթներով: Սա մի փոքրիկ հատված է այն հարցազրույցներից, որոնք ձայնագրված են Սարոյանի գիտությամբ, տարիների ընթացքում, նրա տան մեջՙ Ֆրեզնոյում, երբեմն Լոս Անջելոսում, երբեմն ճաշարանում, երբեմն ինքնաթիռում: Ավելի քան 30 ժամանոց այս զրույցները եղել են անգլերենովՙ տեղ-տեղ մի քանի բառ հայերենով:

- Գրելը հե՞շտ է ձեզի համար:

- Շունչ առնելու չափ հեշտ է, Յիսուս վկայ: Տարիներ տեւեց մինչեւ որ լեզուս եւ աշխատելու ձևս գտայ: Երբ սուրճ խմելն ու ծխելը դադրեցուցիՙ անհրաժեշտ էր նաեւ փոխել աշխատանքային սովորութիւնս (ձեւը): Ժամանակին ես կարող էի աշխատիլ ահռելի ճնշումի տակ: Օրական երեքէն չորս տուփ ծխախոտ կը գործածէի: Եօթ տարի առաջ թողեցի սիկարէթ, 1971-ին (այս նախադասութիւնը հայերէնով ըսաւ): Ստիպուած էի իմ գրելու աշախատանքի ձեւս փոխելու: Տես, թատրերգութիւններ կը գրէի եօթ օրուան ընթացքին, հիմա թատրերգութիւն մը գրելու համար 33 օր կ՚առնէ: Բաներ կան, որ փոխուած են:

- Գիտեմ որ գրեթէ ամէն օր կը գրէք: Վերջերս թատրերգութիւն գրա՞ծ էք:

- Օ՜, այո, անպայման, եւ քեզի կու տամ անոնցմէ մէկուն անունը All of Us Are Jackasses, Lifting Our Glasses. (Բոլորս ալ էշ ենք, երբ մեր բաժակները կը բարձրացնենք - անշուշտ անգլերէնով կը հանգաւորուի եւ աւելի կը շեշտուի միտքը): Տեսա՞ծ ես մարդիկ երբ բաժակ կը բարձրացնեն: Խենդութիւն է, սուտ-սուտ բաներ կ՚ըսեն: Խենդութիւն է, սուտ կը խօսին (այս նախադասութիւնը հայերէնով ըսաւ): Միւս թատրերգութիւնը զոր գրած եմ կը կոչուի Laughed At, որ կը խօսի հայերու կեցուածքին մասին, երբ կը փորձէինք բանակցիլ Վերսայլի մէջ, երբ մեր վրայ ծիծաղեցան, եւ մենք ճաշկերոյթ մը կազմակերպեցինք իրենց համար եւ իրենց բրինձ կերցուցինք:

- Արտայայտութեան ո՞ր միջոցը կը նախընտրէք: Ո՞ր մէկը աւելի հեշտ է:

- Ո՛չ մէկ բան հեշտ է: Բայց ես թատրերգութիւնը կը սիրեմ: Որովհետեւ փոխանակութիւն է մարդոց, գաղափարներու եւ բառերու միջեւ: Ուրիշ խօսքով, հիմա ասիկա թատրոն էՙ երբ միասին կը խօսինք: Հիմա դուն կը ներմուծես դէպքերու տրամը եւ արդէն կ՚ունենանք թատրոն: Եթէ մէկը ինծի հարց տայ, թէ ի՞նչպէս թատրոն կը գրեմ, ես կը պատասխանէի «Գաղափար մը գտիր եւ յետոյ կազմաւորէ զայն»: «Քու կեանքիդ ժամանակը» (The Time of Your Life) թատրերգութիւն մըն է, սեղանին նստած տղան ուրիշ տղու մը յանձնարարութեան կը ղրկէ: Սա անոր սկզբնաւորութիւնն է: Մէկ քայլ առաջ կ՚երթաս, եւ կը վերջացնես գործը:

- Ձեր թատրերգութիւններէն ո՞ր մէկը աւելի կը սիրէք:

- «Սիրտս Լեռնեուն մէջն է» (My Hearts In the Highland), մերն է, ժողովրդական է, հայ է, ամերկացի է (հայերէնով): Միջազգային է եւ համընդհանուր է:

- Ձեր ո՞ր պատմուածքը կը նախընտրէք:

- Առաջինը: «Յանդուգն երիտասարդը թռչող մարզաձողին վրայ» (The Daring Young Man) առաջին կարճ պատմուածքս:

- Իսկ գիրքերէ՞ն:

- «Մարդկային կատակերգութիւնը» եւ «Ռոք Ուակրամ»-ը, եւ անոնք, որոնք այժմ կը գրեմ: ...

- Դուք միշտ լաւատես էք: Բնաւ ատելութիւն չկայ ձեր երկերուն մէջ: Ե՞րբ կը սկսիք ատել:

- Դադրեցուր ատելութիւնդ: Կ՚ատես ցածրորակ վարք, կ՚ատես յաջողութեան հանդէպ յարգանքի բացակայութիւնը քու եւ ընտանիքիդ մէջ, եւ յետոյ մնացեալ մեծ ընտանիքին մէջ: Այնքան ատելութիւնը չէ, որքան գիտակցութիւնը աններգործութեան, կամ պակասին, կամ ծուլութեան կամ արհամարհանքին:

- Ո՞վ պատճառ եղաւ որ գրելու սկսիք:

- Կի Տը Մոփասանը: Իր պատմուածքներէն մէկը կարդացի, «Զանգակը», որ ինձ ստիպեց գրելու սկսիլ:

- Ի՞նչ խորհուրդ կու տայիք նոր գրողներուն:

- Որեւէ գործունէութիւն, որ կ՚ընդգրկէ կարողականութիւն, եւ մրցակցութիւն, մարդկային միտքին, հոգիին եւ ոգիին վրայ կը պարտադրէ ծանր պահանջներ: Այս ըսել կ՚ուզեմ, երբ կ՚ըսեմ դուրսէն օգնութիւն չկայ: Կամ ունիս, կամ չունիս: Առաջին բանը, զոր յայտնաբերեցի եւ հասկցայ, այն էր, որ ինչ որ ունէիՙ ա՛յդ ունէի հրամցնելու: Իմ ամբողջ կեանքիս ընթացքին ինձմէ դուրս չեմ նայած: Պէտք է որ ներսէն գայ, քու ներսիդիէդ, քու փորձառութենէդ: Քու ինքնութիւնդ աշխարհի մէջ ոչ մէկ կապ ունի դուրսին հետ: Ամբողջ կեանքիս ընթացքին երբեք յանձնարարագիր չեմ ունեցած: Նիւ Եորք գացի օթոպիւսով տակաւին քսան տարեկան չեղած: Աշխատեր եմ ճանապարհածախսիս համար: Դիւրութեամբ հանգստաւէտ կեանքի կամ հարստութեան հասնիլը անհանտի մը կարողութեան մասին սխալ կարծիք կը յառաջացնէ:

- Սակայն գործնական աշխարհի մէջ գիտենք, որ ընկերներ ունենալու ես, որպէսզի քեզ յառաջ մղեն:

- Ամերիկացի գրող Էմըրսընէն լսած ենք բարեկամութեան կարեւորութեան մասին եւ շատ սխալ պիտի ըլլար ոեւէ մէկուն համար իր ընկերները դրժել: Բայց քու միակ ընկերդ դուն ես:

- Գրողները ե՞րբ ըսելիք կ՚ունենան:

- Երբ երիտասարդ ես եւ իսկապէս պատասխան մը կու տաս ամէն արուեստագէտի սիրտին մէջի գոյութիւն ունեցող խորունկ կասկածներուն: Պիտի հարցնես ՙ արդեօք ես այն ա՞նձն եմ, որ իրաւունք ունի իր ըսելիքը ուրիշին պարտադրելու: Ես այդքան լա՞ւն եմ: Եւ հեշտօրէն տեղեկութիւնը կը ստանաս:

- Ի՞նչպէս կը նկարագրուի ձեր գրական վաստակը:

- Չեմ գիտեր: Ես իմ մասին այդ առումով այդպէս չեմ մտածեր: Ուրիշները այդ կ՚ընեն ինծի համար: Բազմաթիւ քննադատներ կ՚ըսեն, թէ ես գումարն եմ Ուոլթ Ուիթմընի, Էմըրսընի, Մարք Թուէյնի: Որոշ գրողներ կը խորհին, թէ իմ լաւագոյն գործս «Նամակներ 74 թայթպու փողոցէն» գիրքն է, որ 31 նամակներ ունի ուղղուած ընկերներու, բայց իրականութեան մէջ ամբողջութիւնը ընդելուզուած է: Ուրիշներ կը կարծեն, թէ «Մարդկային կատակերգութիւնը» լաւագոյնն է:

- Ո՞ր հեղինակները կը սիրէք:

- Քանի մը հատ: Շերուըտ Անտըրսըն, Ուիլիըմ Ֆոլքնըր, Հեմինկուէյ, Ճէք Լանտըն, Տրայզըր, Սինքլէր Լուիս, Օ՚Հենրի, Ճան Օ՚հարա, Թոլսթոյ, Չեխով, Տոսթոեւսքի, Ներուտա, Մորավիա, Մոփասան, եւ քանի մը ուրիշներ:

- Եւ հայ մշակոյթէ՞ն:

- Կը սիրեմ Չարենցը, Մեծարենցը, Պետրոս Դուրեանը, Վահան Թէքէեանը. Անշուշտ Նարեկացին մեծագոյնն է հայ ժողովուրդէն: Իսկ ժամանակակիցներէնՙ Շիրազ, Սեւակ, Վահագն Դաւթեան եւ Ռազմիկ Դաւոյեան: Դաւոյեանի «Ռեքուիէմ»-ը ուշագրաւ գործ մըն է: Դաւոյեանին ըսի, որ այդ գործէն թատրերգութիւն մը ստեղծէ:

- Հայ գրողներէն որո՞նց հանդիպած էք:

- Առաջին հայ գրողը, որ գիտեմ, ինծի համար մեծ մարդ մըն է: Իսկապէս մեծ մարդ է, եւ անիկա Վահան Թոթովենցն է: Իրեն հանդիպեցայ 1935-ին: Չարենցին Հայաստան չհանդիպեցայ, իրեն հանդիպեցայ Մոսկուայի մէջ: Նաեւ Զապէլ Եսայեանին: Գուրգէն Մահարի փոքրիկ տղեկ մըն էր այդ ժամանակ: Իմ առաջին եկամուտովս Մոսկուա գացած էիՙ մասնակցելու գրողներու համագումարին:

- Ի՞նչպէս են տղուդ գրութիւնները:

- Լաւ են: Արամը շատ լաւ է, բայց նաեւ որպէս հայր եւ ամուսին լաւ է: Երկու շատ անուշիկ դուստրեր ունի եւ փոքրիկ տղայ մը, զոր անունած է Արմենակ, իմ հօրս անունով: Արամին գրականութիւնը բարելաւումի մէջ է:

- Ինչո՞ւ գրող եղաք:

- Կը կարծէի, որ պիտի փոխէի աշխարհը, որ քաոս մըն է: Նաեւ կ՚ուզէի փոխել մարդ արարածը, մարդը: Չեմ գիտերՙ յաջողեցա՞յ իմ ջանքերուս մէջ, բայց մտածեցի փորձ մը ընել: Թերեւս աւելի օգտակար կրնայի ըլլալ աշխարհին եւ մարդկութեան, եթէ հողագործ եղած ըլլայի, չեմ գիտեր: Ես նաեւ կը հաւատամ, որ ամէն մարդ գրող դառնալու կարելիութիւնը ունի:

- Կ՚ըսեն, թէ ձեր գրութիւնները շատ պարզ են, եւ հեշտօրէն կը հասկցուին: Ո՞րքանով ճիշտ է:

- Սարոյեանի մասին շատ բաներ կ՚ըսեն: Նոյնիսկ կ՛ըսեն, թէ ես ազդուած եմ Անտըրսընէն: Ես կը խորհիմ, թէ ես շատ մը գրողներէ ազդուած եմ, բոլոր գրողներու նման: Ես կը խորհիմ, որ ամէնէն շատ ազդուած եմ գիրքերու ամէնէն պարզէն Հին եւ Նոր Կտակարանէն, Սուրբ Գիրքէն:

- Ձեր գործերուն վրայ հիմնուած շարժապատկերները տեսա՞ծ էք:

- Այո, երանի տեսած չըլլայի: Շատ վատ են, վա՛տ: «Մարդկային կատակերգութիւնը» եւ «Քու կեանքիդ ժամանակը» փլասթիքի վերածած էին: Երկուքն ալ վատ շարժապատկերներ են, որովհետեւ բեմադրիչները չէին կարողացած հանրութեան փոխանցել ինչ որ գիրքերը կ՚ուզէին ըսել, ինչ որ ունէին հրամցնելիք: Բեմին վրայ, պատմութիւնը տարբեր է - ես աւելի լաւ ներկայացուած եմ: Ես կը յիշեմ Նիւ Եորքի մէջ, տարիներ առաջ, երբ Չարլի Չափլինը բեմ ցատկեց եւ իր հակիրճ խօսքին մէջ ըսաւ. «Քու կեանքիդ ժամանակը» նորութիւն էր ամերիկեան թատրոնին մէջ եւ անհրաժեշտ է որ նախընթաց մը ստեղծէ: Չեմ գիտեր, թէ այդպէս եղա՞ւ:

- Ամերիկեան գրականութիւն կը կարդա՞ք: Եթէ այո, ի՞նչ է ձեր տպաւորութիւնը:

- Այս օրերուն շատ խրթին է: Շատ դժուար է հետեւիլ այսօրուան ամերիկեան գրականութեան հետեւեալ պատճառով: Մեծ քանակութեամբ լաւ գրականութիւն կայ: Ամէն կողմ վարպետութիւն կայ: Ինչ որ կը պակսի, եւ ես ինծի ազատութիւնը պիտի տամ ըսելու եւ վստահ եմՙ շատերուն պիտի նեղացնեմ, որ ոեւէ մէկը չկայ, որ մեծ սիրտ ունենայ: Մենք շատ լաւ մտաւորական գրողներ ունինք: Բայց չկայ ոեւէ մէկը, որ մարդկութեան հանդէպ մեծ սիրտ ունենայ: Այդ բացակայ է:

- Խնդրեմ, կրնա՞ք քիչ մը աւելի պարզաբանել:

- Թամըս Ուլֆի, Մարք Թուէյնի կամ Հեմինկուէի հետ բախտատուելիք մարդ չկայ: Նոյնիսկ Ֆիցճերըլտը, իր բոլոր թափառումներով, ընկերային շրջանակներու մէջ բարձրանալով, հարստութեան իր ձգտումը, այս բոլորով հանդերձ մեծ սիրտ ունէր: Այժմ երիտասարդները աւելի դիմացկուն են: Եւ կը խորհիմ, որ բացայայտ բարելաւում մըն է զանազան ձեւերով: Սեւամորթ գրողներն ալ սիրտ ունին: Ռիչըրտ Ռայթ ընկերս, որ Փարիզ մահացաւ, սիրտ ունէր: Իր հետեւորդը, Ճէյմզ Պոլտուին, տես, ինքն ալ սիրտ ունի, եւ մեծ սիրտ մը: Սա է իմ ըսածս:

- Բանաստեղծութիւնը քիչ մը թոյլ կը թուի ըլլալ, կարծէք կեանքի մէջ չէ ներառուած: Ի՞նչ կը խորհիք, այդպէս չ՞է:

- Օշին, քիչ մը սխալ ես: Մեր ժամանակներու բանաստեղծութիւնը շատ, շատ խանդավարիչ է: Միայն մէկ թերութիւն կայՙ սահմանափակուած է: Ուղղուած է ուրիշ բանաստեղծներու: Միջին ընթերցողին համար որոշ իմաստներ մութին մէջ մնացած են: Բոլոր իմաստները թաղուած են զանազան մթութեանց մէջ եւ պէտք է հասկնալ զանոնք:

- Լորընս Ֆերլենկէթիի մասին ի՞նչ կը խորհիք:

- Ֆերլենկէթին որոշ սրամտութիւն ունի: «Քոնի Այլանտ օֆ տը հարթ» (Coney Island of the Heart). Խելացի բաներ կը գրէ, լաւ բաներ կը գրէ: Ինքն ալ մեծ սիրտ ունի:

- Կը խորհի՞ք, որ գրողները կամ ընդհանրապէս արուեստագէտները, պէտք է քաղաքականութեամբ զբաղին:

- Այդպէս կը խորհիմ:

- Կը խորհի՞ք թէ իրենց ստեղծագործականութենէն բան մը կը պակսի:

- Անպայման, եթէ շատ ներգրաւուած ենՙ իրենց ստեղծագործականութիւնը կը տուժէ: Եթէ մէկուն արդարութիւն ընեսՙ միւսին հաւասար կերպով արդարութիւն չես կրնար ընել: Եթէ մէկուն ցրեսՙ միւսը ցրած կ՛ըլլաս: Այս է կարծիքս այս նիւթին վերաբերեալ:

- Եթէ կրկին ծնէիր, ի՞նչ ասպարէզ պիտի ընտրէիր:

- Բաղդախաղ խաղցող: Նոյնը ինչ որ գրողը: Գրելը բախտախաղ խաղալու նման բան մըն է արդէն:

- Հիմա բախտախաղի մէջ կը մտն՞ես: Միւսը, իսկական բախտախաղը:

- Այդ բախտախաղը երկար ժամանակ առաջ ձգած եմ: Այժմ տարիքս շատ առած եմ բաղդախաղի համար:

- Չհրատարակուած գործեր ուն՞իս:

- Շատ: 1979-ի սկիզբներուն աւարտեցի «Այբբենարանի գիրքը» (The Book of Alphabet), որուն մէջ կը խօսիմ այբբենարանի իւրաքանչիւր տառին մասին:

Տպագրութեան պատրաստ բազմաթիւ ձեռագիրներ ունիմ: Կ՚ուզեմ որ իմ մահէս ետք տպագրուին: Հատոր մը ունիմ, որ կը կոչուի «Էփի եւ Քէն»(Epi and Ken): Այս վէպը օր մը պիտի տպագրուի եւ կրնայ մէկ միլիոն տոլար հասոյթ բերել: Ունիմ երկու կամ երեք երկվեցեակ չհրատարակուած գործեր, ոմանք վէպեր, ոմանք թատրերգութիւններ, ոմանք ալ կարճ պատմուածքներու հաւաքածոյ: Երբոր մեռնելէս յետոյ լոյս տեսնեն, անոնց եկամուտով կարելի պիտի ըլլայ կանգուն պահել այն թանգարանը, զոր պիտի ուզէի ունենալ Ֆրեզնոյի մէջ, ուր ամէն բան սկսաւ ինծի համար:

Լոս Անջելես

Նյութը վերցրել ենք «Ազգ»  թերթի մշակութային հավելվածից։