Առաջնորդվելով համազգային և համամարդկային չափանիշներով՝ Հովհաննես Թումանյանը դարասկզբի մեր գրողների շարքում անհասանելի էր խոր ընդհանրացումների և հրապարակախոսության ոլորտում: Ազգային կյանքի սուր, ամենացավոտ ու ճակատագրական հարցերը դիտում էր բանաստեղծի և մտածողի ի՛ր տեսանկյունից, գնահատում և մեկնաբանում օժտվածի ի՛ր տաղանդով, արտահայտում ժողովրդի ոգին ու ձգտումները՝ ելնելով մայր ժողովրդի դարավոր կենսափորձից, պաշտպանելով նրա արմատական շահերը:  Ի՞նչ էր քարոզում Ամենայն հայոց բանաստեղծի «Ավետարանը»:

Դարասկզբին գրական ուժերի կազմակերպչի և ղեկավարի պարտականությունները նա ստանձնեց՝ ակամա դառնալով արևելահայ գրականության կենտրոնական դեմքը «Վերնատան» շրջանում: Թումանյանը դավանում էր այն գաղափարը, որ, անկախ մարդու համար ստեղծված ծանր կենսապայմաններից, չի կարելի հրաժարվել հոգևոր բարձր հետաքրքրություններից, մշտապես պետք է հաղորդակից լինել համամարդկային մեծ գաղափարներին: «Մի՞թե դժվար է» հոդվածում կոչ է անում հրաժարվել նեղ, անձնական շահերից և ուղիներ որոնել ազգովին «մտնելու հառաջադեմ ազգերի եղբայրության մեջ ու նրանց հետ միասին երազելու կյանքի վսեմ երազները, նրանց հետ միասին մասնակից լինելու համամարդկային մեծ խնդիրների մշակույթի ազնիվ գործին ու նրանց հետ միասին գնալու դեպի մեծ կյանքը» (ԵԼԺ, 7, 172):

Բանաստեղծն իր գործունեությունը չէր պատկերացնում առանց «վսեմ երազների»: Իսկ, արդյոք ժամանակները նպաստավոր էին երազելու համար: «Մենք մեջտեղն ենք հոգևոր Արևելքի և գործնական Արևմուտքի: Արևելքը մարդը հասցրել է աստծուն, տիեզերքին: Աթմանին խառնել: Իսկ Արևմուտքը - ամենաշատը մինչև դասակարգը» (ԵԼԺ, 8, 453): «Արևելքը, որ կրոններ է տվել աշխարհքին, փիլիսոփայական սիստեմներ, շատ մեծ բանաստեղծներ ու գիտություններ, մեծ էլ հարգանք ու հմայք ուներ և միշտ կենդանի ապրում էր ավանդական խոսքը, թե՝ Արևելքից է լույսը: Թուրքական գերիշխանությունից հետո Արևելքը և խավարն ու բարբարոսությունը դարձան հոմանիշ հասկացողություններ» (ԵԼԺ, 8, 273):

Մեծ մտածողն իրավամբ կարծում էր, որ թուրքը ոչ միայն չստեղծագործեց ու ոչինչ հանճարեղ չստեղծեց, այլև չընդունեց այլոց ստեղծածը և միշտ մնաց «սուրը ձեռքին ավերող»: Թուրքիան, որ դիտվում է իբրև Արևելքի ներկայացուցիչ Արևմուտքում, «եթե արգել ենք նրան իսլամ ընդհանուր անվան տակ զարդարվելու պարսիկ, արաբ կամ հնդիկ հանճարների անուններով, կմնա մեջտեղը կանգնած, իր նորմանդական մերկությամբ՝ ձեռքին միշտ արյունոտ սուրը» (ԵԼԺ, 8, 273): Թումանյանը գրում էր օրվա հրամայականով: Կրկին ոռնում էր «հին ծանոթ գույժը», «նորից կոտորածի մռայլ մղձավանջը ծանրանում է մեր հոգնած սրտերին և նորից ամենուրեք դալկանում է Արևելքի հին տառապյալը - հայ ժողովուրդը» (ԵԼԺ, 6, 362): Հայաստանի գլխին իջնող աղետներն ու ողբերգությունները դարձել էին անվերջանալի շղթա: Ապավինած հայ ժողովրդի «մեծ կենսունակությանն ու անսասան հավատին»՝ Թումանյանը երբեք չկորցրեց պատմական լավատեսության զգացումը: Հրապարակախոսական մի շարք հոդվածներում քանիցս այսպիսի կոչեր է արել. «...Ոչ ոք հուսահատի ու վհատի խոսքեր չպետք է անի, որ հատուկ է նախորդ վայրկենին, փորձությունը, ինչքան էլ մեծ լինի, պետք է տանենք արիությամբ ու վեր կենանք միասին, միահամուռ ուժերով դիմագրավելու մեր վատթար թշնամիներին և դարման տանենք ընդհանուր ազգային աղետին հանգիստ ու լիքը՝ մոտիկ լավագույն ապագայի անսասան հավատով» (ԵԼԺ, 7, 177):

Թումանյանը ոչ միայն զարմանալի է համարում հայոց կենսունակությունը, այլև խոստովանում է, որ ինքն էլ լի է դրանով, և է՛լ ավելի հպարտ, որ ոչ մի բռնակալ երբևէ չի կարողացել «նվաճել ու ընկճել հայկական ցեղի էդ հզոր հատկությունը»: Ահա թե ինչ է գրում 1916 թ. «Ողջունում ենք» հոդվածում. «Եվ ահա, ինչպես ամեն ժամանակ, էնպես էլ էսօր շարժվում է հայ ազգի հզոր ու աննկուն ոգին: Մեծ աղետի օրերում էլ նա, ասես թե մի վերածնունդ նախատոնելով, շարժվում է լայնածավալ ու բազմակողմանի: Ընկերություններ են հիմնվում իրար ետևից, գործեր են ծրագրվում ու ձեռնարկվում ամեն ասպարեզում՝ ամենօրվա ապրուստի, մթերքների շուրջը կազմվող կոոպերացիաներից մինչև գրականության ու գեղարվեստի բոլոր ճյուղերը, մինչև գրողների, նկարիչների ու երաժշտական ընկերությունները» (ԵԼԺ, 7, 225): Եվ պատահական չէր, որ այդ տարիներին նրան ամենից շատ սկսեց ոգևորել հոգևոր միավորման թեման:

Առաջին համաշխարհային պատերազմը դեռ չէր ավարտվել, իսկ նա գրում էր, որ «ազգերը միայն ավերիչ թնդանոթներ չեն ղրկում իրար, այլև ստեղծագործ հանճարներ», որ նրանք «փոխադարձաբար իրար տալիս են ամենաբարձրը, ինչ որ կարող է մարդը երազել», որ «նրանք ունեն էն տեսակ կապեր, որոնք միշտ մնում են սրբազան, ամուր և անսասան»: Բանաստեղծի երազած «համաշխարհային միության» կամ «հաշտ ու խաղաղ մարդկության սրբազան գաղափարը իրագործելու համար անհրաժեշտ է, որ ազգերը փոխադարձաբար լավ ճանաչեն միմյանց: Դրա լավագույն միջոց համարում է գրականությունը, «որի մեջ հանդես են գալիս նրանց լավագույն զգացմունքները, նրանց ազգային հանճարն ու ոգին» (ԵԼԺ, 7, 542):

Հոգևոր միավորման թեմայի շրջանակներում Թումանյանի հրապարակախոսական հոդվածներում և նամակներում ամբողջանում է Հոգևոր Հայաստանի կերպարը: Հոգևոր Հայաստանի առանցք համարում էր գրական ուժերը: Թումանյանը մի շարք հոդվածներում հիմնավորեց գրականության զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ ապահովելու և գրողի ստեղծագործությունն իբրև ազգային հասարակական արժեք գնահատելու մի ամբողջ ծրագիր: Այդ ծրագիրը հնարավոր չէ կյանքի կոչել մասնավոր անձանց կամ հասարակական կազմակերպությունների ջանքերով: «Սակավ բացառությամբ ընդհանուր երևույթ է, որ արվեստները, գրականությունն ու գիտությունը ծաղկել են ազգի ընդհանրության և կամ մշտական փայլ ու համաշխարհային հռչակ են վաստակել, շունչ են ներշնչել ազգերին, մեծ թափ են տվել կյանքին մեծ մեկենասների ուժեղ պաշտպանության օրերում և կարճ ժամանակում հրաշքներ են կատարել» (ԵԼԺ, 7, 236):

«Գրականությանն ազգային պաշտպանություն է պետք» հոդվածում Թումանյանը շատ հստակ գրում է, որ առանց գրքի ու գիտության ազգը կարող է ապրել, իսկ նման միջավայրում ապրել չեն կարող գրողն ու գիտնականը, նրանք դառնում են ավելորդ: Գոյատևելու համար վերջիններս պետք է զբաղվեն այլ գործով, «բայց մենք լավ գիտենք, որ չի կարելի միաժամանակ և՛ աստծուն ծառայել, և՛ մամոնային»: Եվ առաջ է քաշում պետական հովանավորության խնդիրը: Այս հարցի առաջադրումն իսկ, ըստ Էդվարդ Ջրբաշյանի, «ինքնին մեծ ծառայություն էր, որ հայ գրական-հասարակական մտքի պատմության մեջ կապվում է առաջին հերթին Թումանյանի անվան հետ»: Թումանյանը բերում է այլ ժողովուրդների և նրանց հոգևոր գանձերի պահպանման օրինակներ, որոնք «...զանազան միջոցների են դիմում՝ ապահովելու էն բոլոր բարձր արժեքները, որ ժողովրդի համար առաջին անհրաժեշտ պահանջ չեն հանդիսանում և իրենք իրենց գոյությունն ու զարգացումն ապահովել չեն կարող: Էս տեսակ երկրներում պետական ազգային ընդհանուր օժանդակություններով օգնության են գալիս՝ պահպանելու գրականություն, գիտություն, թատրոն: Ազգային-պետական օժանդակությունն անհրաժեշտ է դառնում մանավանդ էն երկրներում, ուր ժողովուրդը, թեկուզ և զարգացած, բայց իր քանակով փոքր է, օրինակ, մի Շվեդիա, մի Նորվեգիա, մի Դանիա: Նրանց գրողը, թեկուզ և Իբսեն լինի, չի կարող հույս դնել իր ընթերցողների քանակի վրա, և ազգային-պետական օգնությունն անհրաժեշտ է եղել, որպեսզի նա ապրեր, զորանար ու դառնար համաեվրոպական կամ համաշխարհային գրող: Էսպես է եղել ամեն ժամանակ, բոլոր երկրներում» (ԵԼԺ, 7, 236):

Ազգային գրականության, արվեստների և գիտության զարգացման հեռանկար բացեց Թիֆլիսում հիմնադրված Հայկազյան ընկերությունը (Թումանյանը վարչության անդամ էր): Սակայն աշխարհաքաղաքական իրավիճակը թույլ չտվեց նրա լիարժեք գործունեությունը: Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո, Թումանյանի կարծիքով, «ընկերությունը պիտի հրաժարվի շատ կետերից իրենց կանոնադրության ու կենտրոնանա որոշ գործի վրա,- գրում է Գրիգոր Ղափանցյանին՝ 1919 թ. հուլիսի 24-ի նամակում:- Մենք նույնիսկ լեզվի համար հատուկ գումար ունենք: Եթե դուք կնվիրվեք լեզվի (բարբառների - Հ. Գ.) հավաքման գործին - միանգամ ընդմիշտ կկապվեք էդ գործի հետ, և հուսով եմ – անկարոտ» (ԵԼԺ, 10, 332): Իսկ որպես «Հայ գրողների ընկերության» նախագահ 1920 թ. ապրիլի 2-ին Թիֆլիսից ՀՀ կրթության և արվեստի նախարար Նիկոլ Աղբալյանից Թումանյանը խնդրում էր հետևյալը. «Քաջածանոթ լինելով հայ գրականության մարդկանց վիճակին՝ գալիս եմ հայտնելու և վկայելու, պարոն մինիստր, որ նրանք ընդհանրապես գտնվում են վերին աստիճանի ծանր դրության մեջ, և խնդրում եմ արտակարգ կերպով օգնության հասնեք մեր էդ թանկագին ուժերին, որոնք կազմում են Հոգևոր Հայաստանը: Միառժամանակից հետո թերևս նրանցից ոմանց համար արդեն ուշ կլինի ամեն օգնություն» (ԵԼԺ, 10, 346):

Նույն տարվա դեկտեմբերին նման բովանդակությամբ մի նամակ էլ հղում է Հայաստանի հեղկոմին. «Խորհրդային Ռուսաստանի օրինակով, որ էնքան ուշադիր է դեպի գրականությունը, պաշտպանություն ցույց տալ հայ գրողներին էս դժվար ժամանակներում» (ԵԼԺ, 10, 371): Չմեղանչելով ճշմարտության առաջ՝ խոստովանենք, որ Առաջին հանրապետության տարիներին իսկապես պետական հոգածություն կար հոգևոր արժեքների նկատմամբ: Իր զեկուցումներից մեկում Նիկոլ Աղբալյանն, օրինակ, հետևյալ միտքն էր հայտնել. «Այս պետությունը լինելու է մեր գրականության ու արվեստի գոյության հիմքը»:

Պետական այդ վերաբերմունքի շունչը զգացվում է նաև Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Թումանյանի՝ մեր մյուս մեծերին հասեագրած նամակներում: Այսպես, 1921 թ. հոկտեմբերի 4-ին Վենետիկ՝ Ավ. Իսահակյանին հավաստում է. «...Մեր այժմյան կառավարությունը շատ ավելի լավն է, քան կարող ես երևակայել: Մանավանդ գրականությունն ու գեղարվեստը երբեք էսքան ուշադրության առարկա չեն եղած մեր աշխարհքում: Մինչև իմ նամակի քեզ հասնելը դու արդեն իմացած կլինես, որ մի շարք գրողների ու գեղարվեստագետների կենսաթոշակ են նշանակել, իսկ շուտով կհրատարակվի և կիմանաս, որ տալիս են ամեն արտոնություն, ամեն հարմարություն ու հնարավորություն: Նրանց թվում կկարդաս և քո անունը: Քեզ համար խոսել ենք բոլոր կոմիսարների հետ, առանձնապես լուսավորության կոմիսարի և նախագահի՝ Մյասնիկյանի, որը քեզանից նամակ ուներ: Եվ ինձ հանձնարարել են, որ քեզ կանչեմ, որ դու կունենաս ամեն հեշտություն, ինչ որ իրենք կարող են տալ» (ԵԼԺ, 10, 395):

1920 թվականի կեսերին Հովհաննես Թումանյանի առողջական վիճակն արդեն վատացել էր: «Բանն այն է, որ սիրտս խարաբ դուրս եկավ»,- գրում է Դավիթ Անանունին: Բժիշկը նշանակել էր տնային ռեժիմ: Սա, ասես, հարմար առիթ էր գրականությամբ զբաղվելու: «Էսքան տարի մտածել եմ պարապեմ ու չեմ կարողացել պարապեմ, միշտ հետաձգել եմ,- կարդում ենք հիշյալ նամակում:- Սրանից դենն էլ հետաձգել չի լինիլ: Ոչ միայն ժամանակս է անց կենում, այլև հենց ինքս էլ եմ անց կենում: Բայց ինձ ուժեղ կերպով էսպես է դրդում ու տրամադրում մեր նոր կյանքը, նոր Հայաստանը: Ամեն մարդ այժմ պետք է իր տեղն ամուր կանգնի և ավելի եռանդով անի իր անելիք գործը: Եվ մենք շատ բան պետք է անենք ու կարող ենք անել: Ես զարմանալի մեծ հավատ ունեմ ու մեծ կարծիք մեր ցեղի հոգևոր ու բարոյական կարողության (պոտենցիա) վրա»(ԵԼԺ, 10, 350):

 Թումանյանի երազած Հոգևոր Հայաստանը ուտոպիա չէր, այլ իրականանալի երազ: Դա այնքան առարկայական էր, այնքան շոշափելի, որ կյանքի մայրամուտին գրեց. «Կենդանի է հայությունը: Կենդանի և ուժեղ: Երևանից սկսած մինչև հեռավոր գաղութները շարժվում է նա դեպի Հայրենիք <...>: Հայաստանի ազատ հողի վրա նա շինելու է իր ազատ ու առատ տունը, Հայկական բարձրավանդակի վրա զարգացնելու է իր ազգային հանճարը և իր խոսքն է ասելու աշխարհքին» (ԵԼԺ, 7, 415):

Զարմանալի զուգադիպությամբ դրամատիկ էին և՛ դարասկզբի առաջին երկու տասնամյակները, և՛ վերջին: Հոգևոր Հայաստանի քաղց և կարոտ զգացվում էր և՛ այն ժամանակ, և՛ հիմա: Եթե դարասկզբին Հոգևոր Հայաստանի կերտման խնդիր դրվեց և այն կառուցվեց, այսօր վերջինս կորստյան եզրին է: Եթե պետական հոգածությունը գրականության, գիտության և արվեստի նկատմամբ շարունակի բացակայել, 21-րդ դարի սկզբին նորից ու կրկին կդրվի Հոգևոր Հայաստան կառուցելու գերխնդիրը, որն այլևս եզրեր չի ունենա դարասկզբի երևույթների հետ: Այն ժամանակ վերապրումի շարժիչ ուժը հավատն էր ապագայի նկատմամբ: Երկյուղ ունեմ, որ նոր սերունդը, ՀԱՎԱՏԻ իսպառ բացակայության պայմաններում, անզոր կլինի այդ ճանապարհին նվազագույն քայլեր իսկ կատարելու: Մտահոգիչ է: Սթափվել է պետք: Հայաստանը՝ Հոգևոր թե ֆիզիկական, Հայաստան է բոլոր ժամանակների համար...

Հասմիկ Գուլակյան

2001 թ․