Ճակատագրի բերումով մեր ժողովուրդը չի ժառանգել դարերի խորքից եկող ազգային գաղափարախոսություն, սակայն Հայաստանին վերաբերող հնագույն գրավոր աղբյուրների ուսումնասիրությունը փաստում է վերջինիս գոյությունը դեռևս նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանում: Այսօր հնարավոր է ցույց տալ այն իրադարձություններն ու ժամանակաշրջանները, որոնք պատճառ դարձան կամ նպաստեցին այդ գաղափարախոսական համակարգի աստիճանական մոռացմանն ու անհետացմանը, ինչն առանձին քննության առարկա է և ստորև չի շոշափվի: Ներկա հրապարակմամբ կանդրադառնանք դեռևս վաղնջական ժամանակներում Հայաստանում գոյություն ունեցած գաղափարախոսության մի քանի հիմնադրույթների, որոնք վերականգնվում են թե՛ հայկակական, թե՛ օտար սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրության շնորհիվ:

Հնագույն գաղափարախոսության գլխավոր հիմնադրույթներից է եղել սրբազան հայրենիքի պաշտամունքը: Այստեղ հայրենիքը սոսկ արևի ներքո կենսապայմաններ ապահովող հողատարածք չէ, այլ մեծ միստիկական խորհուրդ ունեցող մի երկիր, որը մեծարվել է ոչ միայն իր բնակիչների, այլև հարևան ժողովուրդների կողմից: Որն էր այդ խորհուրդը:
Ըստ Ք. ա. 3-1-ին հազարամյակներից մեզ հասած շումերական, աքքադական, բաբելական, ուգարիթյան (հյուսիսային Սիրիա) և հին եբրայական (աստվածաշնչային) տեղեկությունների` նախքան մարդու արարումը Հայկական լեռնաշխարհը եղել է աստվածների բնակության վայր, ուր հիմնվել է դրախտը և որում արարվել են մարդկության առաջնեկները: Ժամանակներ անց նույն այդ տարածքը (համաշխարհային ջրհեղեղից հետո) դարձել է մարդկության վերածննդի երկիրը, ուր կնքվել է Աստծո և մարդկանց միջև հավիտենական ուխտը: Նշված սկզբնաղբյուրներում Հայոց լեռնաշխարհը հայտնի է «անմահության երկիր», «աստվածային սուրբ օրինաց երկիր», «աստվածների կաճառ», «Եդեմ» և այլ պատվանուններով և մակդիրներով: Հնագույն պատկերացումների համաձայն, մեր երկրում էր պահվում անմահության գաղտնիքը, որը խորհրդանշող «անմահության ծաղկին» կամ կենաց ծառին» հասնելու համար, ըստ վիպական ավանդության, երկար դեգերել են հին աշխարհի նշանավորագույն դեմքեր Գիլգամեշն ու Ալեքսանդր Մակեդոնացին: Հայկական լեռնաշխարհը հայտնի էր նաև որպես իմաստության երկիր. այնտեղ էին պահվում բանականությունը խորհրդանշող բարու և չարի իմացության ծառը, «իմաստությունն ու արվեստը ցած են բերվել» այնտեղից, իսկ հնդկական մի ասքի համաձայն` «իմաստության քարը» գտնվում է Արարատի գագաթին…
Մյուս կարևոր հիմնադրույթը, որ արձանագրված ենք գտնում Միջագետքի վաղագույն բնակիչների` շումերների թողած գրական ժառանգության մեջ, մեր նախնիների աստվածընտրյալ ժողովուրդ լինելու մասին պատկերացումն է: Ըստ այդմ, նրանք ընտրյալներ են բնության և զարթոնքի աստծո, որն առանձնացրել էր իր ընտրյալներին հայկական լեռնաշխարհում ու վերջինս անմատչելի դարձրել անարժան մարդկության համար: Սա «ընտրյալ ժողովուրդ» հասկացության կիրառման հնագույն դեպքերից է, ընդ որում, ի տարբերություն մի շարք ժողովուրդների (Ճապոնացիներ, հրեաներ և այլն), որոնք իրենք իրենց են համարում այդպիսին, մեր նախնիների ասվածընտրյալ լինելը վկայում են օտարները:
«Աստվածային սուրբ օրինաց երկրում» բնակվող մեր նախնիները ունեին իրենց երկիրն ու ընտրյալությանը պատշաճող վեհ առաքելություն` պահպանել աստվածաստեղծ սրբազան կարգերը երկրի վրա: Դա տեսանելի է դառնում նաև Ք. ա. 3-1-ին հազարամյակների մի շարք կարևոր պատմական իրադարձությունների հիշատակումից: Ք.ա. 24-րդ դ. Միջագետքում ստեղծվեց պատմությանը հայտնի առաջին բռնապետությունը` աքքադական արքայատան գլխավորությամբ, որի ներկայացուցիչ Նարամ-Սուենը (Ք. ա. 23-րդ դար) կատարեց աննախադեպ սրբապղծություն: Առաջին անգամ պատմության մեջ մահկանացու արքան կործանեց բազմաթիվ տաճարներ և իրեն հռչակեց աստված (հայկական ավանդության Բելի պատմական նախատիպը). նրա լծի տակ տառապող շումերներին օգնության են հասնում Հայկական լեռնաշխարհի 17 երկրների դաշինքի զորքերը և տապալում բռնակալի իշխանությունը: Ք. ա. 22-րդ դարավերջին Միջագետքում ստեղծված նոր բռնակալությունը (ՈՒրի 3-րդ դինաստիայի գլխավորությամբ) կործանվեց Ք. ա. 21-րդ դարի վերջին, և դրանում ևս իրենց մասնակցությունն ունեցան հայաստանյան զորքերը: Հին Առաջավոր Ասիայի հաջորդ նշանավոր բռնապետությունը` Բաբելոնի 1-ին հարստության տերությունը (Ք. ա. 19-16-րդ դդ.) նույնպես կործանվեց հայաստանյան (կասիտական) ռազմուժի շնորհիվ: Ք. ա. 2-րդ հազարամյակի վերջին Վանի թագավորությունը (ՈՒրարտուն) զսպեց հզորացած Ասորեստանին, որը հայտնի էր իր բարբարոս ու անմարդկային բարքերով, ուստի պատահական չէ, որ Ք.ա. 6-րդ դարի սկզբին անօրինություններ գործող Բաբելոնի դեմ Երեմիա մարգարեն պատերազմի է կոչում «մեծ ու հին ժողովրդին հյուսիսի»` Արարատի, Միննիի և Ասքանազի թագավորություններին: Փաստորեն համաշխարհային քաղաքակրթության բնօրրանը հանդիսացած Առաջավոր Ասիայում Հայաստանի ժողովուրդը կատարում է աստվածաստեղծ սրբազան օրենքների պահապանի դեր, որտեղ ոտնահարվում էին դրանք, այնտեղ հայտնվում էին հայաստանյան զորքերն ու շտկում իրադրությունը:
Առանձնակի ուշադրության է արժանի հայրենի աստվածների ու պետության կապի մասին պատկերացումը մեր նախնյաց աշխարհընկալումներում: Պետական իշխանությունը ճանաչվել է աստվածաստեղծ, պետության գլուխ կանգնած արքաները` աստվածազուն: Հնագույն պատկերացման համաձայն` դյուցազուն արքաների հոգիները մահվանից հետո փոխադրվում էին աստվածների աշխարհ, որի արտացոլումն է թագավորական նախնիների պաշտամունքը հին Հայաստանում: Հատկանշելի է հին հայոց մեջ տարածված այն հավատամքը, որ թշնամիների դեմ պատերազմելիս նախ հայրենի աստվածներն էին հաղթանակում, հետո միայն արքան առաջնորդում էր բանակը` տիրանալու սրբագործված հաղթանակին: Այդ պատկերացումն արտահայտված է Վանի թագավորության բազմաթիվ արձանագրություններում, որոնց սկզբնամասում նշվում է Խալդի գերագույն աստծո հաղթարշավի, մի շարք երկրներ իր զենքին ենթարկելու մասին, ապա նույնը վերապատմվում է արշավող արքայի մասին, որն այդ մեծագործությունները կատարել է «Խալդյան զորությամբ»: Այս հավատամքի ձևակերպումը, կատարված հայոց վերջին` Արձան քրմապետի որդու կողմից, մեզ են հասել Հովհան Մամիկոնյանի «Տարոնի պատմության՚» էջերում . «… այս 40 տարի է, ինչ ծառայում ենք մեր մեծ աստվածներին և քաջ գիտենք զորությունը նրանց: Գիտենք, որ իրենց սպասավորների, պաշտողների թշնամիների դեմ իրենք են մարտնչում»…
Աստված-ժողովուրդ-անհատ հարաբերության մեջ ժողովուրդը դիտվել է իբրև աստվածազուն հսկայից (Հայկ նահապետից) սերված ազգակից, արյունակից անհատների ընդհանրություն: Ժողովրդի յուրաքանչյուր ներկայացուցիչ իր երկրային կյանքի ընթացքում հովանավորվում էր որևէ աստծուց կամ ոգուց (աստվածությունից), որի նկատմամբ էլ նա ուներ որոշակի պարտավորություններ, մի տեսակ անհատական առաքելություն: Այս հավատքի արտահայտություններից է Վանի թագավորության սեպագիր սալիկներում հանդիպող «թո՛ղ հաճելի լինի կյանքը քո աստծուն» բարեմաղթանքի բանաձևը:
Հայոց նախաքրիստոնեական հավատքի ուսումնասիրությամբ պարզ է դառնում բարու և չարի հոգևոր ընկալման կարևոր մի առանձնահատկությունը մեր նախնյաց մոտ: Հարևան ժողովուրդների դիցարաններում հանդիպում ենք բազմաթիվ չար ու չարագործ աստվածների, իսկ հայերին այնքան մոտ պարսիկների զրադաշտական կրոնում գերագույն բարի աստված Ահուրա Մազդային հավասար դիրք ուներ գերագույն չար աստված Ահրիմանը: Հայոց դիցաբանության մեջ ոչ միայն հավասար չեն ընկալվել բարին ու չարը, այլև ընդհանրապես չկան չար կամ չարագործ աստվածներ: Մեր հին հավատքում կային միայն չար ոգիներ, որոնց հակակշիռ էին բարի ոգիները: Հատկանշական է, որ անգամ անդրաշխարհի աստվածը չի կրում բացասական գծեր: Վաղ միջնադարյան մատենագրության մեջ նա հայտնի է Ս(պ)անդարամետ անունով, որն ակնհայտ պարսկական փոխառություն է (Սպենտա Արմաիտիից). այն, որ միջագետքյան ստորերկրյա թագավորության տիրակալ ներգալի անունը Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինված է Անգեղով (իր համարժեքով), թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ վերջինս եղել է անդրաշխարհի աստվածը հայոց հին հավատքում: Իսկ Տորք Անգեղը (Անգեղյան), չնայած իր կոպիտ ու տգեղ արտաքինին, վիթխարի ուժի տեր հսկա էր, որը ժայռեր էր նետում Հայոց երկրի դեմ պատերազմի եկած թշնամի նավերի վրա` խորտակելով դրանք (սա ևս աստված-հայրենիք կապի դրսևորման ուշագրավ մի փաստ է): Հայոց հին աստվածները իրենց ժողովրդին շնորհում էին բարօրություն, լիություն, արիություն, սեր, գեղեցկություն, արդարություն, անմար լույս ու կրակ, հովանավորում ընտանեկան օջախը, դպրությունն ու ամենայն բարիք: (Սա, թերևս, Հայաստանում քրիստոնեության ընդունմանը նպաստող կարևոր հոգևոր նախադրյալներից էր): Հայոց դիցարանում չկային չար աստվածներ. չարը չէր կարող աստվածացվել հայի կողմից…
Թերթելով հայ և օտար մատենագրության էջերը` տեսնում ենք, որ մեր նախնիներին հնագույն շրջանում բնորոշ է եղել ազգի ազատության բացարձակ ըմբռնումը, իսկ հանդուրժողականությունը, օտարամոլությունը, «որտեղ հաց, այնտեղ կաց» ու նման ցածրակարգ ընկալումները հետագա դարերի խեղումների արդյունք են: Հայը, որ չէր հանդուրժում անգամ հարևան երկրում աստված-ընդդեմ երևույթները, չէր կարող իր երկրի ու ժողովրդի ազատությունը չդարձնել բացարձակ արժեք: Հայկ նահապետը մերժում է համընդհանուր գերիշխանության հասած Բելի առաջարկը` արտոնյալ պայմաններով ապրելու իր տերության սահմաններում, և բնակվում իր հայրերի երկրում (Հարք): Արամ նահապետը «լավ էր համարում հայրենիքի համար մեռնել, քան տեսնել, թե ինչպես օտարացեղ ազգերը ոտնակոխ են անում իր հայրենիքի սահմանները և օտարները տիրում են իր արյունակից հարազատների վրա» (Խորենացի): Իսկ հույն պատմիչ Քսենոֆոնի (Ք. ա. 5-4-րդ դդ.) հաղորդման համաձայն` հայոց արքան, որը միայն հարկատու էր Մարաստանին, ապստամբել էր վերջինիս դեմ` պատճառաբանելով. «Ես ազատության էի ձգտում, որովհետև լավ էի համարում, որ թե ինքս ազատ լինեմ և թե որդիներիս ազատություն թողնեմ»: Վկայակոչված երեք փաստերն էլ բավական են հասկանալու, որ մեր նախնիների համար հավասարապես մերժելի են եղել թե՛ օտարության մեջ բնակվելը` անգամ ամենաարտոնյալ պայմաններով, թե՛ հայրենի երկրում ամենափոքր իսկ հպատակությունն օտարին, իսկ հանուն հայրենիքի ազատության պայքարը մղվել է անվերապահ սկզբունքով` «կամ հաղթություն, կամ հաղթական մահ» (Գարեգին Նժդեհ)…
Ավարտելով այս հակիրճ հաղորդումը` կրկին շեշտենք, որ այսօր հնարավոր է վերականգնել հին Հայաստանում գոյություն ունեցած գաղափարախոսական համակարգի բազմաթիվ հիմնադրույթներ: Դրանցից միայն յոթին համառոտակի անդրադարձանք այստեղ:


Արտակ Մովսիսյան
Պատմական գիտությունների թեկնածու
ԵՊՀ Հայոց պատմության ամբիոնի դոցենտ,
ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող
Տպագրվել է «Հայաստանի Հանրապետություն» պաշտոնաթերթում,
2002 թ., 4 մայիսին